اسماعیل میرٹھی در ۱۲ نوامبر ۱۸۴۴ در شهر میرٹھ هند چشم به جهان گشود. خانواده او اصالتن از منطقه ملتان بودند و پیشینه فرهنگی و مذهبی داشت که آموزش و ادب از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد. خودش گفته است که نسب خانوادگی او تا خلفای نخستین اسلام، از جمله ابوبکر صدیق، می‌رسد. این زمینه باعث شد میرٹھی از همان کودکی با ارزش‌های فرهنگی، اخلاقی و دینی آشنا شود و مسیر زندگی‌اش در خدمت آموزش و ادب شکل گیرد.
میرٹھی تحصیلات ابتدایی خود را در خانواده نزد پدر و مادر آغاز کرد و سپس به مدرسه رفت. فارسی و عربی را نزد استادانی چون مرزا رحیم بیگ فراگرفت و به مطالعه کتاب‌های کلاسیک مانند «گلستان» و «بوستان» پرداخت. در ریاضیات، علوم طبیعی و هیئت نیز مهارت پیدا کرد. این آموزش چندوجهی، توان ادبی او را تقویت کرد و پایه‌ای برای تدریس، نگارش آثار آموزشی و توسعه ادبیات کودکانه فراهم آورد.
فارسی برای میرٹھی ابزاری فراتر از آموزش بود؛ او آن را زبان فرهنگ، ادب و تفکر می‌دید. در دوران زندگی او فارسی هنوز در هند نقش ادبی و آموزشی مهمی داشت و میرٹھی توانست مفاهیم اخلاقی، علمی و ادبی را به نسل‌های آینده منتقل کند. زبان فارسی وسیله‌ای بود برای ایجاد پلی میان سنت‌های ادبی کهن و نیازهای آموزشی دوران نوین.
میرٹھی شاگرد زبان فارسی بود و خود به تدریس آن پرداخت و شاگردان بسیاری پرورش داد. علاقه و اشتیاق او در سادگی و روانی آموزش، ترویج اخلاق و انتقال مفاهیم علمی مشهود بود. زبان را هنری و رسالتی فرهنگی می‌دید و تلاش می‌کرد دانش و ادب را در قالبی قابل فهم و جذاب منتقل کند.
با مهارت‌های زبانی و علمی، میرٹھی آثار متعددی برای کودکان نوشت که آموزنده، اخلاقی و جذاب بودند. آثار او مانند «نصیحت»، «بارش کا پہلا قطره» و «ہماری گائے» به آموزش اخلاق، طبیعت و نظم اجتماعی می‌پرداختند. این متون بیشتر به زبان اردو بودند، اما ساختار و نگاه ادبی او از سنت فارسی الهام گرفته بود و ادبیات کودکانه فارسی‌محور را شکل داد. آثار او زبان و ادب را برای کودکان ملموس و قابل فهم کردند.
میرٹھی با تدریس و نگارش، نقش مهمی در حفظ و انتقال زبان فارسی در هند داشت و پلی میان فرهنگ کلاسیک فارسی و ادبیات نوین کودکان ایجاد نمود. آثار او مفاهیم اخلاقی و علمی را در قالبی ساده و روان منتقل کرد و ادبیات آموزشی و کودکانه در شبه‌قاره هند غنی‌تر شد. او الگویی از معلم، شاعر و حافظ فرهنگ فارسی در عصر گذار به دوران نوین بود.
اسماعیل میرٹھی در ۱ نوامبر ۱۹۱۷ در میرٹھ هندوستان درگذشت. هرچند محل دقیق مقبره او مشخص نیست، میراث ادبی و تربیتی او زنده است. آثار آموزشی و کودکانه او تأثیری ماندگار بر آموزش، ادب کودکان و انتقال سنت‌های فارسی–اردو دارد و نسل‌های بعدی از دیدگاه علمی و اخلاقی از آموزه‌های او بهره برده‌اند. میرٹھی نماد همزیستی عشق به آموزش، ادب و فرهنگ است و الگویی الهام‌بخش برای معلمان و نویسندگان به شمار می‌رود.
پیوند فرهنگی، زبانی و تاریخی میان فارسی و هند
زبان فارسی از دوران حمله‌های مسلمانان به هند وارد این سرزمین شد و به تدریج در بخش‌های شمالی و مرکزی هند رواج یافت. از قرن دهم هجری به بعد، فارسی زبان دربار، دیوان‌سالاری و ادبیات شد. شاعران و نویسندگان فارسی و هندی به تبادل فرهنگی پرداختند. حضور شاعران و نویسندگان هندی‌تبار فارسی‌زبان، از جمله میرٹھی و هم‌دوره‌های او، پیوند میان فارسی‌زبانان و هند در عرصه ادب و تعلیم را نشان می‌دهد.
در دوره‌های سلطنتی مانند امپراتوری‌های گورکانیان و مغولان، فارسی زبان رسمی ادارات و دیوان‌ها بود. مکاتبات، اسناد حقوقی، احکام قضایی و آموزش علمی در مدرسه‌ها به زبان فارسی انجام می‌شد. این امر جایگاه فرهنگی و ادبی بخش قابل توجهی از جامعه هند را شکل داد.
فارسی در هند جایگاه ویژه‌ای در ادبیات، شعر، تاریخ‌نگاری و فلسفه یافت. شاعران بزرگ هندی مانند میر امن، غالب، میر تقی میر و ابوالفضل قشلاقی به فارسی شعر می‌سرودند و با الگوگیری از سبک‌های فارسی، آثار فاخر خلق می‌کردند. فارسی پلی میان قوم‌ها و زبان‌های مختلف هند بود. تحصیل‌کردگان، نویسندگان و شاعران هندی به فارسی علاقه‌مند بودند و مردم عادی با اصطلاحات و مفاهیم آن آشنا می‌شدند و در مدرسه‌ها و مرکزهای علمی تدریس می‌شد.
با پایان سلطنت مغولان و ورود حکومت‌های استعمارگر، انگلیسی جای فارسی را در ادارات و دیوان‌ها گرفت، اما فارسی در ادبیات، شعر و آموزش سنتی باقی ماند و برخی مدرسه‌های دینی آن را تدریس کردند. امروز فارسی به صورت زبان ادبی و دانشگاهی حفظ شده است، به ویژه در ایالت‌های اوتارپرادش، بنگال غربی، بیهار و مناطق شمالی، و دانشگاه‌ها و انجمن‌های فرهنگی ایرانی-هندی دوره‌های آموزشی ارایه می‌دهند.
فارسی زبان دیوان‌سالاری و دربار بود و رابطه فرهنگی و تاریخی میان ایران و هند را تقویت کرد. آثار آموزشی و شعر فارسی نسل‌ها را به مطالعه ادب و اخلاق و فلسفه سوق داد و زمینه‌ای برای جریان‌های ادبی نوین و ادبیات کودکانه، از جمله آثار اسماعیل میرٹھی، فراهم کرد.
فارسی در هند، از ورود اولیه تا دوران مدرن، نقش زبان پل‌زننده فرهنگی را ایفا کرد. از زبان رسمی ادارات تا زبان ادبیات و شعر، از ابزار آموزش تا هویت فرهنگی، فارسی تاریخی طولانی و غنی دارد. میراث فارسی در هند پیوند عمیق و تاریخی میان ملت‌های فارسی زبان و هند بوده و تأثیر آن بر ادبیات، آموزش و فرهنگ کودکان به خوبی محسوس است.
