در اين جستار سخن از دانشمند، اديب و سرایشگر بزرگی است كه يكي از فرزانگان معاصر به‌حق:”فقيه، علامه نامدار، سخنور و سخن‌سرای كثير الآثار، مفسر و محدث فاضل و فرهيخته‌اش”(۱) خوانده است. پژوهشگری كه استاد خلیل‌الله خليلی كتاب “پرطاووس ” اش را ” شايان بوسيدن”(۲)، می‌خواند و استاد يوسف آيينه، آن را “تذكره نخبه و جامع”(۳)، ياد می‌نماید. اگر حكيم سنايی غزنوی، مولانا جلال‌الدین بلخی و ابوالمعانی بيدل، شعر را با عرفان گره زدند، مولانا محمد حنيف بلخی، به گونه‌ی شيخ مصلح الدين سعدی شيرازی و حضرت مولانا جامی، شعر را در خدمت شرع و شرع را در بيان شعر آورد.
شاعري كه در آفریده‌هایش درد دين و درد ميهن را گريست. اديبي كه تذكره‌ی جامع روزگار را نوشت.
محدثي كه “لولو و مرجان” را ارمغان كرد و مفسری كه “شعر و شرع”، “حكمت‌هاي شريعت” و”علوم قرآني” را هديه كرد.
سرايشگري كه بعد از مولانا عبدالرحمن جامي، چون او عالم و اديب و پژوهنده‌ی را كمتر می‌شناسم. شخصيت چندبعدی و جامع‌الاطرافی كه ۴۷ اثر چاپي و ۲۵ اثر آماده چاپش برهان مدعاست.
مولوي محمدحنيف حنيف بلخي، فرزند ملامحمد يوسف در سال ۱۳۰۵ هـ، ش در شهر مزارشريف، ولايت بلخ زاده شد. خط و سواد نخستين را نزد ملا عاشور محمد كه از بستگانش بود و مولانا خال محمد خسته، فراگرفت.
در سال ۱۳۳۱ شامل مدرسه اسديه شد. علوم ديني و دانش‌های روز را فراگرفت و با اخذ شهادت‌نامه‌ی بكلوريا، ازآنجا فارغ گرديد. بعدازآن روزگار، در کنار وظايف دولتي، مطالعه و آموزش، تحقيق و آفرينش علمي و ادبی و تاريخي را آغاز كرد، تابه دانشمند متبحر دين و ادب تبديل شد.
وظايف رسمی:
باختم آموزش اسديه، درهمان جا به حيث استاد قبول شد كه سه سال اين وظيفه‌ی استادي را ادامه داد. مدتي در اداره‌ی اتاق‌های تجارت و مطبوعات ولايت بلخ، وظيفه اجرا نمود.
به قضا روي آورد و مدتي عضو تفتيش قضايي ستره محكمه بود. بعدازآن، مدير عمومي نشرات و براي زماني هم مدير مسوول مجله‌ی اوقاف گرديد. پس‌ازاین مرحله، مدیر عمومی اوقاف بلخ مقرر شد و به تعقيب آن، عضو ديوان جزاء رياست تميز مقرر گردید. در همین بود كه كودتاي کمونیستی در کشور پياده شد و مولوي حنيف كه روحيه‌ی سازگار با رژیم کمونیستی نداشت، از وظيفه کنار رفت. تقاعد خود را گرفت و ديگر كار نكرد.
حنيف در هجرت:
اختناق و استبداد کمونیستی، مولوي محمدحنيف بلخي را، مجبور به ترك وطن كرد. در سال ۱۳۶۱ روانه‌ی پاكستان شد؛ اما در گوشه‌ای نخزيد و نجات خود و خانواده‌ی خويش را انديشه نكرد. در ميان آوارگان ميهن در پشاور مقيم شد تا با انديشه و قلم، قدمي در راستاي زدايش رنج‌های ملت و نجات دين و ميهن برداشته باشد.
مدرسه‌ای را به نام ״ مكه مكرمه״، جهت حفظ قرآن كريم، به كمك دوستان ايجاد نمود؛ و مدت هشت سال به فرزندان مهاجر قرآن شريف را تدريس نمود و آموزش داد. در همين مدت تحقيق و نگارش را نيز در جهت تقويت باورهاي ديني، احياي فرهنگ و حس آزادی‌خواهی و غرور ملي ادامه داد. ثمره‌ی آن، آفرينش شماري مقالات و تألیفات مستقل است كه در بازنمايي آثار حنيف بلخي به شناسايي خواهد آمد.
جهاد به پيروزي رسيد، اما مداخلات اجنبي و راكت باران كابل، مجال زندگي را از اين عالم حليم و انديشمند ايجادگر، گرفت. ناگزير به اميد آرامش اوضاع، به مكه مكرمه رفت و آنجا مقيم شد.
حضور در کنار بیت‌الله الحرام، ميمنت ديگري نيز داشت و آن اين بود كه مولوي حنيف، در آن محيط امن الهي، نه‌تنها به ايجاد و تألیف و سرايش ادامه داد، كه ترجمه‌های گران ارجي را، از زبان عربي به فارسي دري، آغاز كرد. کتاب‌های مثمري را در فقه و عقايد، علوم قرآني، قصص قرآن، حديث، اسرار شريعت، تفسير و غیره ترجمه كرد كه هر يك منبع فيض و بركات است.
مولوي حنيف و سرايش
مولوي حنيف، سرايش را در کنار تألیف و ترجمه ادامه داد. سروده‌های مولوي حنيف تعليمي، آموزشي، تربيت دهنده و آزادی‌بخش است. او شعر را در خدمت دين، اخلاق و آزادي قرارداده است.
مسايل شرعي و ديني را، با زبان شعر بيان مي‌دارد تا با آهنگ خاصي، شنيدني و دلنشين گردد؛ و در اين ميان، آگاه است تا جوان ميهن فريفته‌ی رياكاران و دین‌فروشان مزدور و سالوس نگردد. این‌جاست كه فرياد می‌زند و آگاهي می‌دهد.
بيشتر دام فريبنده در عهد حنيف
ملتفت باش كه تسبيح و ردا می‌باشد (۴)
مسايل اخلاقي را عنوان می‌نماید تا ابيات و گفته‌هایش رهنمودي باشد، گمراهان و فرهنگ باختگان و بيگانگان فرهنگ را.
حنيف بيتي هم در مدح و ثناي اين و آن نسرود و مرواريد شعر را، در پاي هيچ فرومايه‌يي نريخت. هميشه آزاد بود و از آزادی گفت:
رو بدان‌جايي كه استكبار نيست
بازي منحوس استعمار نيست
ظلم از حد بس‌كه افزودن گفته است
ربع مسكون ربع پرخون گفته است
فرياد مجاهد شهيد را در لحظه‌های شهادت به نجوا می‌گیرد كه به طبيب و ياور خود می‌گوید:
بهل اين من و پهلوی چاك من رود خون من تا دل خاك من (۵)
درد هجران وطن را می‌سراید و ناجي و قائد ملت را ندا می‌زند تا رهايي ملت را سبب گردد:
سوختم ازداغ هجر و راه، سوي خانه كو
بال‌وپر را ريخت مرغ‌دل، نشان لانه كو
ملت اسلام را ذلت و از ظل غرب
وارهاند زودتر، آن قائد فرزانه، كو (۶)
و يا در سروده‌ی ديگر كه يك مصراع حضرت سعدي را تضمين نموده است، می‌نگریم كه چه زيبا آزادی‌خواهی و انديشه و هنر خويش را به نمايش گذاشته است. آنجا كه می‌گوید:
بگو كه این‌همه از کرده‌ی لنين است
و یا از نقشه امروزي كلنتون است
بگفتمش كه ز من اين و آن چه می‌پرسی
از آن بپرس كه انگشته‌اش پرخون است (۷)
آثار و تألیفات
از مولوی محمدحنيف بلخي، همين اكنون (۳۶) اثر تحقيقي تألیفی و سروده‌های شعري، به گونه‌ی چاپ‌شده در دست داريم.
يازده اثر ارزشمند را مولوي حنيف، از عربي ترجمه و چاپ نموده است كه نهايت ارزشمند است. در كنار اين آثار، مولوي حنيف (۲۵) اثر دیگر به گونه‌ی تألیف و يا ترجمه آماده چاپ دارد، كه بايسته است به زيور چاپ آراسته گردد.
كتاب‌ها و رساله‌های چاپ‌شده:
۱. ارمغان بلخ: نخستين مجموعه‌ی شعري حنيف بلخي است كه در سال ۱۳۴۶ زیر این عنوان در ولایت بلخ نشر گردید.
۲. فقهاي بلخ: مولوي حنيف در سال ۱۳۵۶ زندگينامه‌ی فقهاي بلخ را در ۶۲ صفحه چاپ و نشر نمود.
۳. ديوان اشعار: ديوان اشعار مولوي حنيف در سال ۱۳۶۲ نشر شد كه ۳۸۴ صفحه را احتوا می‌کرد.
۴. اصحاب صفه: اين رساله كه شامل زندگينامه‌ی اصحاب و ياران نزديك پيامبر است که در سال ۱۳۶۳ نشر گردید.
۵. شعر و شرع: اين كتاب كه از دقت و ژرفاي زياد برخوردار است و شعر را از دیدگاه شرع در بيان آورده است، در سال ۱۳۶۴ نشر گردید. حدود ۲۷۳ صفحه را دربر می‌گیرد.
۶. پرطاووس: پر طاووس تذكره‌ی شاعران دري گوي است كه مولوي حنيف، آن را در سال‌های نخست هجرت، در پشاور جمع‌آوری و در سال ۱۳۶۴ چاپ نمود. بعدها زماني كه در مكه‌ی مكرمه بود، كار روي اين تذكره را، ادامه داد. تا جایی كه چاپ دوم اين اثر در سال ۱۳۸۱، معرفي و شناسنامه‌ی (۱۰۱۰) شاعر دري گوي را دربر می‌گیرد.
تذكره‌ی حجيم و باارزشی كه در تاريخ ادبيات ما، با اين حجم و گستردگي قبل ازين وجود نداشته است. در پيوند با همين ويژگي است كه دانشمند می‌نویسد:
“تذکره‌نویسی در قلمرو زبان و ادبیات فارسي سوابق پارينه و دیرینه‌ی دارد… درصد سال اخير، نيز جمعي از علما و فضلا …استاد خليلي، خسته، كهزاد، ولوالجي، غبار، صدقي، ژوبل، مايل، شاه عبدالله بدخشي، محترم داكتر جاويد و بعضی از فضلای ديگر بلخ و بدخشان و كابل و هرات و ساير نواحي كشور …در معرفي ادب و تاریخ ادبيات و تذکره‌نویسی زحمات بسيار كشيده‌اند.
اما پرطاووس با این حجم و محتوی (معرفي ۱۰۱۰ شاعر) جامع‌ترین تذكره‌ي می‌باشد كه تاكنون در افغانستان تدوین‌یافته است (۸)
۷. دردها و دردها: اين نام، عنوان، مجموعه‌ی دیگری است، از شعرهاي مولوي حنيف بلخي كه در سال ۱۳۶۴ طبع گرديد.
۸. نيزار: نيزار نيز مجموعه شعري حنيف است كه در ۱۳۶۵ نشر شد.
۹. خروش: اين كتاب مجموعه‌ی است از مثنوی‌های شاعر كه در ۱۳۶۷ زير چاپ رفت.
۱۰. كلام راستين و مرد راستين: اين كتاب اختصاص دارد به زندگينامه‌ی حضرت ابوبكر صديق (رض) و آياتي كه درباره‌ی ايشان فرود آمده است. كتاب كلام راستين در سال ۱۳۶۷ چاپ گرديد.
۱۱. چند قطره اشك به ياد مرحوم استاد خلیلی: اين اثر در دومين سالگرد وفات خليلي چاپ شد و بياني است، از شكوه شخصيت خليلي و آلام شاعر از نبودن آن.
نفير: مجموعه‌ی دیگری است از سروده‌های شاعر كه در ۱۳۶۷ نشر گردید.
۱۲. شیر خدا و شمشير خدا: درين رساله مولوي حنيف، زیست‌نامه‌ی حضرت علي بن ابی‌طالب (ص) و خالد بن وليد را به معرفي گرفته است كه در سال ۱۳۶۷ به زیور چاپ آراسته شد.
۱۳. الام: شرحي است درباره‌ی كلمه ” ام” يعني مادر و نام‌های چون: ام‌الکتاب، ام‌القرآن و غیره كه در سال ۱۳۶۷ چاپ گرديد.
۱۴. نخستين بت‌شکن: زندگينامه ايست از حضرت ابراهيم خلیل‌الله كه در سال ۱۳۶۹ طبع گرديد.
۱۵. سنگرستان: سروده‌هاي‌است حماسي، در راستاي حماسه‌آفرینی‌ها و حماسه‌آفرینان جهاد عليه شوروي. اين اثر در سال ۱۳۶۸ چاپ گرديد و در سال ۱۳۷۲ جايزه‌ی اول وزارت اطلاعات و فرهنگ را دريافت نمود.
۱۶. رساله ايست درباره‌ی، اويس قرني، كه در ۱۳۶۹ چاپ گرديد.
۱۷. غريو: اين رساله نيز مجموعه‌ی ايست از سروده‌های مولوي حنيف بلخي.
۱۸. الاربعين: عدد چهل و خواص و خصوصيات آن در اين رساله مورد شناسايي قرارگرفته است.
۱۹. اسلام و حقوق زن: بحثي است در رابطه به حقوق زن در اسلام.
۲۰. تضمينات: در این مجموعه‌ی شعري، مولوي حنيف، بهترين ابيات و مصراع‌های
شاعران را انتخاب و در سروده‌های خويش، به گونه‌ی بسيار زيبا، تضمين نموده است كه واقعاً خواندني است.
۲۱. يادي از اولياي كرام: يادكرد، روايت و حكايتي است از ۱۳۲ شخصيت بزرگ عالم و عارف عالم اسلام، كه به گونه‌ی منظوم ارايه گرديده است. اين رساله در سال ۱۳۸۲ چاپ گرديد.
۲۲. ايمان: در این كتاب شش ركن ايمان: ايمان به خداوند (ج)، به فرشتگان، به کتاب‌های آسماني، پيامبران، به‌روز رستاخيز و به تقدير خير و شر، كه از جانب خداوند (ج) است، به گونه‌ی مفصل شرح گرديده است.
۲۳. كوهه كوكچه: مجموعه‌ی شعري مولوي حنيف است كه در سال ۱۳۷۰ چاپ و نشر شد.
۲۴. تفسير و بيان سوره‌ی فاتحه و پاره عم: اين اثر در سال ۱۳۷۷ در ۲۷۷ صفحه طبع گرديد.
۲۵. تربيه فرزندان و حقوق پدر و مادر: چاپ سال ۱۳۷۶.
۲۶. يتيم: كه در رابطه به احكام يتيم نگارش يافته است.
۲۷. از معجزات پيامبر (ص): طبع ۱۳۷۵
۲۸. صبر و پاداش آن: ۱۳۷۵
۲۹. مفاخر بلخ: زندگينامه‌ی مجموعه‌ی از تابعین، فقها، مفسرين، متصوفين، قضات، شعرا و… . بلخ، طبع ۱۳۷۹.
۳۰. دل و بيدل: چاپ ۳۸۱ ۱
۳۱. بيدل و دلدار: چاپ ۱۳۸۱
۳۲. حق همسايه: چاپ ۱۳۸۰
ترجمه‌های چاپ‌شده:
۳۳. السواد الاعظم:، شامل ۶۲ مسأله عقايد و فقه كه در سال ۱۳۶۱ هجري. ش در (۱۲۵) صفحه به چاپ رسيده است.
۳۴. قصص القرآن: مترجم، حق چاپ اين کتاب را وقف نموده است و ازاین‌جهت تا حال چندين بار در پاكستان و ايران به چاپ رسيده است. اين كتاب داراي (۴۰۶) صفحه می‌باشد.
۳۵. تحقيقاتي در علوم قرآن: اين اثر در سال ۱۳۷۶ هجري. ش. به چاپ رسيده است.
۳۶. زنان برگزيده، زندگينامه بانوان صدر اسلام: كه در سال ۱۳۷۱ هجري. ش در (۹۴) صفحه به چاپ رسيده است.
۳۷. به‌سوی تربيه اسلامي: در سال ۱۳۷۶ هجري. ش در (۱۷۱) صفحه به چاپ رسيده است.
۳۸. از تو می‌پرسند: مجموعه‌ای از پرسش‌ها و پاسخ‌ها، در رابطه به موضوعات مختلف است كه در سال ۱۳۷۶ هجري. ش در پنج قسمت، هر قسمت به‌صورت کتاب جداگانه كه به ترتيب در (۱۴۶، ۶۴، ۱۲۹، ۷۳، ۸۳) صفحه به چاپ رسيده است.
۳۹. لولو و مرجان: ترجمه احاديث متفق‌علیه است كه دكتور عبدالستار سيرت آن را مراجعه و تدقيق نموده است. اين كتاب در سه جلد حاوي (۱۹۰۶) حديث می‌باشد كه در سال ۱۳۷۹ هجري. ش به ترتيب در (۴۶۰، ۴۲۰، ۴۱۵) صفحه به چاپ رسيده است.
از حکمت‌ها و اسرار شريعت: در سال ۱۳۷۸ هجري. ش در (۱۲۶) صفحه به چاپ رسيده است.
۴۰. از فراز منبر بیت‌الحرام: ترجمه جلد سوم و چهارم خطبه‌های نماز جمعه است كه در دو جلد، هركدام به ترتيب در (۲۹۲، ۲۳۰) صفحه به چاپ رسيده است.
۴۱. امام اعظم ابوحنيفه رحمه‌الله و نظریات آن‌ها در عقيدت اسلامي: اين كتاب دريك مجلد حاوی دو جزء می‌باشد كه آقاي حنيف بلخي به ترجمه جزء دوم آن پرداخته‌اند، كه در سال ۱۳۷۸ هجري. ش.در (۴۸۲) صفحه به چاپ رسيده است.
۴۲. انوار، آثار، اوصاف، فضايل، خصايص، تفسير و ختم قرآن: كه در سرطان سال ۱۳۸۰ هجري. ش، در (۹۲) صفحه به چاپ رسيده است.
تأليفاتي كه آماده چاپ است
- جهاد درام البلاد
- قبله
- زيارت
- سجده
- اسرائيليات در تفاسیر
- توبه
- شوري
- فضايل بسم‌الله الرحمن الرحيم
- رهنماي برادری‌ها
- فضايل و مزایای روز جمعه و نماز جمعه
- تفكر و اندیشه
- قرآن و اخبار پرهيجان
- جن و ابوالجن
- كلام خداوند پيرامون زندگي و معجزات موسي (ع)
- اسرار و احوال دل
- رستاخيز
- تواضع و تکبر
- ريا يا شرك اصغر
- دل قرآن
- فاروق اعظم
- فرشتگان
- كلام پروردگار و يادي از زنان روزگار.
- مسافر و احکام عبادات…
- امام اعظم ابوحنيفه رحمه‌الله و نظریات او.
- خوشه‌ها
پانویس‌ها:
۱. در سایه‌های كعبه، مولوي محمدحنيف بلخي، تقريظ دكتر نصري (حق‌شناس)، كابل ۱۳۸۴، ص ج
۲. پرطاووس، مولوي محمد حنيف حنيف بلخي، تقريظ استاد خلیل‌الله خليلي، به كوشش اسدالله حنيف، چاپ دوم، ۱۳۸۱، ص ۱۵
۳. پرطاووس همان، تقريظ يوسف آيينه، ص ۱۹
۴. در سایه‌های كعبه، همان ص ز
۵. همان، ص ۹۳
۶. همان، ص ۹۶
۷. تضمينات، مولوي محمد حنيف حنيف بلخي، كابل، ۱۳۸۵، ص ۱۵
۸. پرطاووس، همان ص ۲۳
