چکیده
افغانستان کشوری سرشار از آب و هوای مرغوب و خاک حاصل‌خیز است که کانالِ قوش‌تپه در قسمت شمال آن، متصل به دریای همیشه پُرآبِ «آمو» است. به باور برخی از کارشناسان، هشتاد درصد مردم افغانستان، شغل‌شان زراعت، دام‌داری و خوراک‌شان نیز مواد اولیه‌یی از قبیل: گندم، روغن، برنج، جواری، … می‌باشد. بیشترین رشد و توسعه‌ی سکتور اقتصاد در افغانستان، بسته‌گی به رشد زراعت و چگونگی استفاده از زمین‌های زراعتی آن دارد.
با تکمیل پروژه‌ی کانال قوش‌تپه، شمال افغانستان، مکان مناسبی برای کِشت انواع نباتات، گیاهان و حبوبات ارزشمند می‌گردد. در این کاوش کوتاه، به موضوعاتی از قبیل: نقش زراعت در رشد اقتصاد افغانستان، تاریخچه و اهمیت حفر کانال قوش‌تپه در سکتور زراعت، نباتات و گیاهان قابل کِشت، شیوه‌های بهره‌برداری از فرآورده‌های زراعتی، چگونگی رسیدن به خودکفایی، … می‌توان اشاره کرد.
واژه‌گان اساسی: زراعت، اقتصاد، قوش‌تپه، مواد اولیه، خودکفایی.
روش پژوهش
روش پژوهش در این مقاله، بیشتر تحلیلی، میدانی و بعضاً کتابخانه‌یی می‌باشد. از آن‌جهت که در مورد پروژه‌ی کانال قوش‌تپه، تا این‌دم اثرِ مکتوبیِ منسجم نگاشته نشده، نگارنده کوشش نموده تا با قوه‌ی تحلیل و ایجاد پرسش‌نامه‌ها و مصاحبه-مکالمه با برخی از استادان دانشگاه بلخ در رشته‌ی اقتصاد و زراعت، به بحث و پردازش این مقاله بپردازد.
هدف پژوهش
همان‌گونه که بیشترین اهداف در زمینه‌ی نگارش و تحقیق، گِره‌گشایی مسایل مبهم است، هدف از واکاوی و پرداختن به سوژه‌ی مورد بحث در این مقاله نیز، گشودن دریچه‌یی تازه و ایجاد ایده‌های نوین در راستای رشد و بالنده‌گی زراعت در افغانستان و هم‌چنین نقش اعمار کانال قوش‌تپه در پیشرفت زراعت و رشد اقتصاد کشور می‌باشد.
پیش‌درآمد
نقش سکتور زراعت در بهبود اقتصاد کشور
سکتور زراعت یکی از بخش‌های بزرگ برای رشد و توسعه‌ی اقتصادی و منبع اصلی درآمد اکثریت مردم افغانستان است. توسعه و رشد بخش زراعت و تنظیم منابع آبی و شبکه‌های آب‌رسانی، شرط اساسی و نیاز ضروری توسعه‌ی اقتصادی کشور است.
تا وقتی‌که منابع توسعه‌یی و چالش‌های فرا راه بخش زراعت برطرف نشود، سایر بخش‌ها نیز به شکوفایی و رشد نخواهد رسید. چالش‌های فرا راه سکتور زراعت را می‌بایست تشخیص و راه‌حل‌هایی برای آن پیدا کرد. از دید نگارنده، یکی از چالش‌های سد راه زراعت و کشاورزی در افغانستان، عدم کانال‌های آب‌رسانی و نبود امکانات و ایده‌های مؤثر در برابر خشک‌سالی‌های پیاپی می‌باشد.
نگاهی به تاریخچه و روند کاری کانال قوش‌تپه
دریای آمو که از سلسله‌کوه‌های پامیر و حوالی آن سرچشمه می‌گیرد، منبع اصلی و محل اتصال کانال قوش‌تپه را تشکیل می‌دهد. پروژه‌ی کانال بزرگ «قوش‌تپه»، در دوران حکومت سردار محمد داوود خان طراحی گردیده بود که بنابر عوامل امنیتی و اقتصادی، کار آن تا اندی پیش متوقف بود.
به عقیده‌ی برخی از کارشناسان، سردار محمد داوود خان می‌خواست با طراحی و بهره‌برداری این کانال ارزشمند، کشور را از فقر و تنگنای اقتصادی به رفاه و خودکفایی برساند. بعد از غروب روزهای سپید و تسلط جنگ و سیاهی بر کشور، دیگر مجال آن نبود تا چون پروژه‌های بزرگ و کلیدی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
دهه‌ها می‌گذشت، اما خبری از آغاز کار چنین پروژه‌های سرنوشت‌ساز به گوش ملت نمی‌رسید، تا این‌که خورشید صلح و برادری دوباره بر خاک غم‌دیده‌ی افغانستان طلوع کرد و امارت اسلامی بر افغانستان (طالبان) مسلط شد. پس از تسلط طالبان (در سال ۱۴۰۱ خورشیدی) کار کانال قوش‌تپه رسماً آغاز گردید.
این پروژه از شهرستان کلدارِ استان بلخ شروع شده و تا شهرستان اندخویِ استان فاریاب امتداد دارد که روند کاری آن را به چند مرحله تقسیم می‌نمایند. از آن‌جا که مجال پرداختن به مراحل کار کانال در این چند برگ میسّر نیست، در این بحث به نقش کانال قوش‌تپه در توسعه‌ی سکتور زراعت افغانستان پرداخته می‌شود.
ارزش زراعتی کانال قوش‌تپه
از آن‌جایی که افغانستان کشوری کوهستانی و سرشار از منابع زیرزمینی و چشمه‌های آب شیرین و گوارا است، می‌توان به وضاحت گفت که اعمار کانال قوش‌تپه، در انکشاف زراعت و بهبود محصولات زراعتی کشور، نقش به‌سزایی دارد.
اگر افغانستان را از نگاه جغرافیایی و زمین‌شناسی بررسی کنیم، آشکار می‌گردد که خاک، آب و هوای آن، بهترین مکان برای کشاورزی و بهبود حاصلات است. کارشناسان زراعت باور دارند که ۷۰ الی ۸۰ درصد مردم افغانستان مشغول زراعت و دام‌داری‌اند.
با این مقدمه، شاید پرسش‌هایی در ذهن خوانندگان شکل گیرد: منطقه شمال افغانستان که کانال قوش‌تپه در بخشی از آن اعمار گردیده، آیا خاک و آب‌وهوای کشاورزی دارد؟ برای بهبود زراعت، کِشت کدام نباتات مؤثر است؟ برای خودکفایی در این سرزمین چه باید کرد؟
باید خاطرنشان ساخت که شمال افغانستان، با داشتن هوای مناسب، آب فراوان و خاک حاصل‌خیز، بهترین مکان کِشت و زرع در دو فصل و حتی بیشتر است. به باور کارشناسان، با بهره‌برداری از کانال قوش‌تپه، بیش از پنج‌هزار جریب زمین آماده‌ی کشاورزی شده و محل خوبی برای دام‌داری، باغ‌داری، کشاورزی و تفریح‌گاه‌ها می‌گردد.
چه باید کاشت؟
از دید نگارنده، با کِشت درست موارد زیر در زمین‌های حومه‌ی کانال، می‌توان به خودکفایی و بالنده‌گی اقتصادی رسید:
الف) گندم: چون گندم غذای اساسی مردم افغانستان است، می‌توان بیشترین ساحه‌ی اطراف کانال را به کِشت گندم اختصاص داد. بنابر خشک‌سالی‌های پیاپی و کمبود مواد غذایی، کِشت گندم بهترین گزینه برای خودکفایی است.
استاد محمد تقی ربانی (استاد دانشگاه بلخ در بخش زراعت) باور دارد: «با کِشت گندم در حوالی کانال قوش‌تپه، نه‌تنها افغانستان به خودکفایی می‌رسد؛ بلکه می‌تواند به دیگر کشورها نیز گندم صادر کند.»
(ربانی، مصاحبه با نگارنده: ۱۵ جدی ۱۴۰۲)
با زرع تخم اصلاح‌شده، می‌توان حاصلات فراوانی به‌دست آورد و برای شمار زیادی از هم‌وطنان شغل ایجاد کرد.
ب) برنج: پس از گندم، برنج (شالی) پرمصرف‌ترین خوراک مردم افغانستان است. زمین‌های نزدیک به کانال را می‌توان به کِشت شالی اختصاص داد تا جلو واردات برنج‌های خارجی گرفته شود.
ج) پُنبه: از آن‌جایی که گیاه پنبه به آب کمتری نیاز دارد، زمین‌های دوردست کانال برای کشت آن مناسب است. پنبه در صنایع نساجی، روغن‌کشی و تغذیه دام کاربرد گسترده دارد.
د) گیاه هِنگ (انغوزه): این گیاه ارزشمند، از محصولات مهم صادراتی است و مناطق شمالی افغانستان بهترین بستر برای کِشت آن به شمار می‌رود.
نکته: گذشته از موارد یادشده، می‌توان با ایجاد گل‌خانه‌های بزرگ و کشت جواری، حبوبات و سبزی‌جات، در رشد سکتور زراعت مؤثر واقع شد.
ارزش زراعتی محصولات قابل شُخم
مواد غذایی به دو بخش تقسیم می‌شوند:
۱. مواد اساسی (اولیه)؛
۲. مواد غیر اساسی (ثانوی).
غذای اصلی مردم افغانستان عبارت است از گندم، جواری، برنج، روغن، … .
زرع این مواد در اطراف کانال، در رشد و شکوفایی زراعت نقش به‌سزایی دارد.
شیوه‌های بهره‌برداری از محصولات
برای کِشت و جمع‌آوری محصولات زراعتی، روش‌های زیر مناسب‌ترند:
الف) فعالیت نهادهای حکومتی برای جمع‌آوری و جیره‌بندی محصولات؛
ب) سپردن زمین‌های زراعتی به مردم با توافق منظم و نظارت دقیق.
یادآوری:
حفر کانال قوش‌تپه در زمینه‌های اشتغال‌زایی، سرسبزی، دام‌داری، باغ‌داری و خودکفایی نیز مؤثر است.
راه‌های رسیدن به خودکفایی
نباید گمان کنیم تنها با حفر کانال به خودکفایی می‌رسیم؛ زیرا زمین، آب و شعار کافی نیست. برای دستیابی به خودکفایی باید به موارد زیر توجه شود:
۱. برنامه‌ریزی دقیق
۲. داشتن مشاوران زبده
۳. انسجام نیرو
۴. نظم و ترتیب
۵. تقسیم عادلانه‌ی زمین‌ها
۶. ایجاد کارخانه‌های آرد
۷. ایجاد سیلوها و گدام‌های امن
۸. کاهش واردات
۹. کاشت گندم، برنج، جواری، جو، پنبه و هنگ
۱۰. نظارت مؤثر سکتور زراعت
نتیجه‌گیری
با استنباط از مطالب بالا، می‌توان گفت: حفر کانال بزرگ قوش‌تپه در شمال افغانستان، از اهمیت زیادی در زمینه‌های زراعتی و اقتصادی برخوردار است. چون افغانستان کشوری زراعتی است و مردم آن در فقر به‌سر می‌برند، بهره‌برداری از این کانال، در رشد زراعت و رسیدن به خودکفایی نقش بسزایی دارد.
نگارنده، کِشت گندم، برنج، پنبه، انغوزه، ایجاد گل‌خانه‌ها و سبزی‌جات را در رشد زراعت کشور مؤثر می‌داند. از فواید دیگر حفر این کانال می‌توان به اشتغال‌زایی، آبادی، سرسبزی، ایجاد تفریح‌گاه‌ها و محل بودوباش اشاره کرد.
رویکرد ها
پناهی، محمد انور. (۱۳۹۹). سرمایه گذاری در بخش زراعت در افغانستان.pdf.
کشاورزی در افغانستان – ویکیپدیا، دانشنامهٔ آزاد.
حسینی، علی.(۱۳۹۲).جایگاه زراعت در اقتصاد افغانستان، گزارش BBC.
..
مصاحبه ها
ربانی، محمدتقی.(۱۴۰۲). مصاحبه با محقق. ۱۵ جدی ۱۴۰۲.
رفعت، سید حبیب الله.(۱۴۰۲). مصاحبه با محقق. ۱۷ جدی۱۴۰۲.
خراسانی، سید علی.(۱۴۰۲). مکالمه با محقق. ۱۳جدی۱۴۰۲.
