پشتون‌ها در کشاکش تجدد و هویت قندهاری‌های تجددخواه

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1403/10/25
4:09 ب.ظ
بازدید: 31

پایگاه خبری تحلیلی روایت : قندهار، شهری است در جنوب افغانستان و در مرز با پاکستان. این شهر را امروزه مردم به عنوان مقر ملاهبت‌الله، رهبر طالبان، و دارالاماره این گروه می‌شناسند. شهری که امروزه از آن‌جا فرمان‌های زن‌ستیزانه صادر می‌شود و انواع و اقسام محدودیت بر زن و مرد و پیر و جوان تحمیل می‌گردد. شهری که دموکراسی‌خواهی و آزادی‌خواهی در آن جرم پنداشته می‌شود.

قندهار، شهری است در جنوب افغانستان و در مرز با پاکستان. این شهر را امروزه مردم به عنوان مقر ملاهبت‌الله، رهبر طالبان، و دارالاماره این گروه می‌شناسند. شهری که امروزه از آن‌جا فرمان‌های زن‌ستیزانه صادر می‌شود و انواع و اقسام محدودیت بر زن و مرد و پیر و جوان تحمیل می‌گردد. شهری که دموکراسی‌خواهی و آزادی‌خواهی در آن جرم پنداشته می‌شود.
اما این شهر چنین نبوده است که از قدیم‌الایام مرکز افراطی‌گری باشد، بلکه از این‌جا چهره‌های معروف تجددخواهی برخاسته‌اند و روزگاری تجددخواهان زبده‌ا‌ی را در دامن خود پرورانده است. یکی از این شخصیت‌ها، مولوی واصف قندهاری است.
مولوی سرور خان واصف پسر مولوی احمدجان و از قوم الکوزی بود. از او به عنوان بنیانگذار مشروطیتِ اول نام برده می‌شود. در مرامنامه‌ی جمعیتی که او تاسیس کرده بود، روی اصول هم‌چون «اطاعت به اصول اسلام، سعی در راه مشروطه، سعی در راه درستی معاشرت، وحدت ملی، صلح و آشتی، تعمیم معارف، تاسیس پارلمان، تحصیل استقلال، عدالت اجتماعی، بسط مبانی مدنی» تاکید شده بود.
این پشتونِ تجددخواه آن قدر جدی در راه تجددخواهی مبارزه می‌کرد و به اهداف خود باور و ایمان داشت که – بنا بر روایت‌ها- وقتی حبیب‌الله خان پدر امان‌الله می‌خواست او را به جرم آزادی‌خواهی به توپ ببندد، آقای مولوی در نامه‌ای به اخلاف خود توصیه کرد:
ترک مال و ترک جان و ترک سر
در ره مشروطه، اول منزل است.
از مولوی واصف قندهاری که بگذریم، شخصیت دیگری از قندهار که تجددخواه بود شخص امیر امان‌الله خان است.
امیر امان‌الله خان از سال ۱۹۱۹ تا سال ۱۹۲۹، شاه افغانستان بود. تاریخ افغانستان دو افتخار را به او نسبت می‌دهد:
1) اعلام استقلال از انگلیس؛
2) تجددخواهی و اجرای یک‌سری برنامه‌ی اصلاحی.
او پس از اعلام استقلال از انگلیس در سال ۱۹۲۱، یک‌سری برنامه‌های اصلاحی را اجراء و طراحی کرد که باعث شد روشنفکران افغانستان از وی به عنوان شاه تجددخواه یاد کنند.
امیر امان‌الله خان، شاهی است که سلطنت خود را بر سر تجددخواهی قمار زد و بی‌جا نیست که او را «شاه تجددخواه و مترقی» کشور نامیده‌اند.
اصلاحات شاه امان‌الله خان شامل مواردی هم‌چون تاسیس مکاتبِ دخترانه، اعلان سلطنت مشروطه، تدوین قوانین اساسی و از این دست موارد می‌شد.
انتقادی که بر تجددخواهی امان‌الله خان وارد است این است که او به شدت متاثر از گفتمان کمالیسم در ترکیه بود. یکی از عناصر گفتمان کمالیسم را وسترنیسم یا غرب‌گرایی و غربی‌سازی تشکیل می‌داد. مصطفی کمال اتاترک به این عقیده بود که مدرن‌شدن هنگامی ممکن است که بتوان شرایطی را که باعث مدرن‌شدن اروپا شد، به وجود آورد. به تعبیر دیگر، در این گفتمان مدرن‌شدن و غربی‌شدن یکی پنداشته می‌شود و توصیه می‌گردد که باید برای مدرن‌شدن سر تا پا غربی شد.
مدرنیته‌ی امانی نیز مبتنی بر همین گفتمان بود. بر حسب روایت جواهر لعل نهرو، پروژه‌ی امان‌الله خان نیز غربی‌سازی کشور بود.
او در یک کشورِ عقب‌افتاده‌ی مانند افغانستان اصلاحات رادیکالی را روی دست گرفت که باعث شد شورش‌های روستایی علیه‌اش شکل بگیرد و روستاییان سلطنت او را براندازند. گفته می‌شود که اصلاحات او چنان رادیکال بود که حتا اتاترک برایش مشوره می‌دهد که آهسته‌تر حرکت کند.
فرهنگ می‌نویسد: «اتاترک که در این زمینه تجربه بیش‌تر داشت، به او توصیه کرد که از شتابزدگی خودداری کرده اول به تقویت اردوی افغانستان بپردازد و ارسال یک هیئت نظامی ترکی را برای این منظور وعده داد.»
امان‌الله خان توصیه‌ی اتاترک را نمی‌شنود و حکومتش سرنگون می‌گردد.
البته این را باید علاوه کرد با تمام اشتباهاتی که امان‌الله خان مرتکب شده است، نمی‌توان منکر شد که او یک تجددخواه بود. در واقع او سلطنت خود را بر سر تجدد خواهی قمار زد.