ورود اسلام به افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1403/09/07
12:14 ب.ظ
بازدید: 15

پایگاه خبری تحلیلی روایت : افغانستان از لحاظ تاریخ سرزمین دارای قدمت تاریخی چند هزاره ساله بوده و یکی از کهن‌ترین جوامع تمدنی جهان به‌شمار می‌رود. سرزمین افغانستان امروزی بدلیل قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم محل پیوندگاه تمدن‌های بزرگ جهان بوده و در طول قرن‌ها، محل لشکرکشی‌ها بوده است. موقعیت مهم و حساس جغرافیایی افغانستان در شکل دادن و تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ همچون ایرانی، یونانی، بین‌النهرینی و هندی نقش مهمی داشته‌است و میراث فرهنگی باستانی را ترسیم کرده چنانچه در گوشه و کنار افغانستان آثار از آن را می بینیم. وقتی از تاریخ پنج هزار ساله افغانستان صحبت می شود، بر اساس شواهد تاریخی از حدود ۳ هزار قبل از میلاد و اسکان آریایی ها در بلخ آغاز تا امروز را در بر می‌گیرد.

افغانستان از لحاظ تاریخ سرزمین دارای قدمت تاریخی چند هزاره ساله بوده و یکی از کهن‌ترین جوامع تمدنی جهان به‌شمار می‌رود. سرزمین افغانستان امروزی بدلیل قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم محل پیوندگاه تمدن‌های بزرگ جهان بوده و در طول قرن‌ها، محل لشکرکشی‌ها بوده است. موقعیت مهم و حساس جغرافیایی افغانستان در شکل دادن و تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ همچون ایرانی، یونانی، بین‌النهرینی و هندی نقش مهمی داشته‌است و میراث فرهنگی باستانی را ترسیم کرده چنانچه در گوشه و کنار افغانستان آثار از آن را می بینیم. وقتی از تاریخ پنج هزار ساله افغانستان صحبت می شود، بر اساس شواهد تاریخی از حدود ۳ هزار قبل از میلاد و اسکان آریایی ها در بلخ آغاز تا امروز را در بر می‌گیرد.
با این حال در نبشته ذیل تلاش می‌کنیم به صورت کوتاه و فشرده تاریخ افغانستان را از قبل تاریخ تا دوران تاریخی و اسلام و بعد از اسلام را تبیین کنیم.
اول- افغانستان قبل از اسلام:
دورانی که به‌سبب نبود خط و کتابت در آن معلومات زبادی از آن در دسترس نیست و فرضیات دانشمندان از این دوره تنها بر آثار بدست‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی و مطالعات زبان‌شناسی استوار است؛ این دوران از دورهٔ پارینه‌سنگی زیرین که در این دوره نخستین شواهد با‌ستان‌شناسی از حضور انسان در شمال کوهپایه‌های هندوکُش در حدود ۱۰۰٫۰۰۰ پیش از میلاد بدست آمده، آغاز می‌شود، و تا پایان عصر بُرُنز و عصر آهن در اوایل سدۀ هفتم پیش از میلاد (پیدایش خط) را در بر می‌گیرد.
از عصر پارینه‌سنگی و طی دوره‌های تاریخی، مردم افغانستان، یا همان ایرانیان شرقی باستان، جایگاه عمده‌ای در معرفی و گسترش ادیان جهانی و نقش مهمی در بازرگانی و دادوستد داشته و گهکاه کانون مسلط سیاسی و فرهنگی در آسیا بوده‌اند. از این رو افغانستان در طول تاریخ گلوگاه یورش مهاجمین و جهان‌گشایان بوده که ردپای آن‌ها هنوز در گوشه و کنار این سرزمین دیده می‌شود. افغانستان کنونی به عنوان جزئی از ایران باستان در طول تاریخ درازمدت خود شاهد حکومت‌های بسیاری از جمله هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان، امویان، عباسیان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، غوریان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانان مغول، تیموریان، گورکانیان، صفویه، و افشاریه بوده‌است.
براساس منابع تاریخی، حدود دوهزار سال پیش از میلاد مسیح، سرزمین هندوکش (افغانستان) مورد هجوم اقوام آریایی که از دره‌های پامیر یا هم مناطق اطراف دریای خزر آمده بودند، بودند قرار گرفت و به تصرف این اقوام در آمد.
بطلمیوس و دیگر جغرافی‌دانان باستان از سرزمینی که در جنوب هندوکش بین کویر نمک فارس (ایران امروز) در غرب و رود سند در شرق واقع بوده، به نام «آریانا» یاد کرده‌اند. قدیمی‌ترین اثر مکتوبی که در آن از سرزمین هندوکش ذکر به عمل آمده، اوستا کتاب مقدس زرتشت است. دوره تاریخی افغانستان نیز از حدود این سالها آغاز می گردد. ظهور زردتشت تقریبا ششصد سال پیش از میلاد در ” باختر زمین”، در شهر بلخ که بعدها این شهر به مادر شهرها شهرت یافت، آغازگر تاریخ افغانستان است.
با توجه به نقل پارسیات سرزمین هند، زردتشت در سرزمین “باختر ” در شمال افغانستان در بین قبایلی ظهور کرد که خود را “آرین” می نامیدند. این قوم در آن وقت در روند تکامل اجتماعی و اقتصادی خود به مرحله ای رسیده بودند که تشکیل اداره مرکزی را به شکل پادشاهی ایجاب می کرد.
اولین سلسله آریایی بنام ” پیشدادیان ” معروف است که در بلخ ( باکتریای قدیم ) به قدرت رسیدند و بر قسمتهایی از افغانستان و غرب این کشور حکم راندند. بعد از آنها سلسله دیگری بنام “کیانیان” به قدرت رسیدکه موسس آن کیقباد بود. سلسه ای که بعد از کیانیان ظهور کرد به نام “اسپه ها” معروفند ، که از دودمان شخصی بنام “اسپه” بوده و در سوارکاری مهارت داشتند.
آریائیها در شمال دریای خزر یا اروپا زندگی می کردند و متشکل از قبایل پر جمعیت بودند که به خاطر افزایش جمعیت و سخت شدن شرایط زندگی، از سرزمین شان به سوی سرزمینهای وسیع و حاصلخیز جنوب سرازیر شدند. آغاز مهاجرتشان تقریبا از سال ۱۸۰۰ قبل از میلاد شروع شد و تا هزار سال بعد از آن ادامه یافت. به دنبال این مهاجرت سرزمینهای وسیعی را که فعلا به نام های افغانستان و ایران و نیم قاره هند یاد می شود به تصرف در آوردند.
پس از آن تا زمان ظهور اسلام، سرزمین افغانستان تحت تصرف امپراطوری هخامنشیان، ساسانیان، سلسله یونان_باختری، کوشانیان، یفتلی‌ها و چند سلسله از شاهان خورد و کوچک دیگر بود. تا این‌که اسلام ظهور کرد و به این سرزمین وارد شد.
دوم- ورود اسلام به افغانستان: تاریخ افغانستان پس از اسلام در واقع با حمله اعراب آغاز می شود. تاریخ اسلام در افغانستان باستان متفاوت از دیگر جغرافیاها است. در اواسط قرن هفتم‏(۶۴۲–۸۷۰) و در حمله اعراب به ایران، مسلمانان عرب، امپراتوری ساسانی را در جنگ‌های ولجه، نهاوند و قادسیه شکست دادند. اعراب سپس به سوی شرق سرزمین ایران حمله‌ور شده و در سال ۶۴۲ شهر هرات را تسخیر کردند. یعنی تاریخچه اسلام در افغانستان از ۶۶۷ پس از میلاد، که مناطق شرق ایران و از جمله شهر کابل فتح شد، آغاز می‌شود. تا سال ۸۷۰ تمامی مناطق شرق ایران (افغانستان کنونی) توسط اعراب فتح شد. تغییر مذهب نهایی افغانستان به اسلام، در طول دوره غزنویان در اطراف قرن یازدهم بود. البته طبق کتاب تاریخ افغانستان، غیرمسلمانانی نیز تا سال ۱۸۹۶ میلادی در افغانستان زندگی می‌کردند.
سوم- گسترش و استقرار اسلام در افغانستان:
در طول قرن هشتم تا نهم، ساکنین زیادی که در حال حاضر از افغانستان و پاکستان هستند تحت فتوحات اعراب به اسلام گرویدند. ورود اسلام به خراسان قدیم و افغانستان تحت شرایط خاص صورت گرفت. بعضی نقاط، مردم قیام کردند و دوباره به همان شیوه قبلی پرستیدن خود، ادامه دادند. مناطق کوهستانی نیز، هنوز به‌طور کامل تغییر مذهب نداده بودند و مردم غیرمسلمان زیادی در این مناطق پراکنده بودند. در کتاب حدود العالم، که در ۹۸۲ میلادی نوشته شده‌است، دهکده‌ای را در نزدیک جلال‌آباد افغانستان، یادآور می‌شود که پادشاه منطقه، چندین زن هندو، مسلمان داشته است. به هر حال گسترش اسلام از اواسط قرن هفتم میلادی شروع و تا قرن نهم به سرتاسر جغرافیایی افغانستان رسید. به جز چند نقطه کوهستانی و محدود، بقیه مناطق همه به اسلام گرویدند. نقش خلفای عباسی در گسترش اسلام در افغانستان برجسته است. به این دلیل که در دوره عباسی‌ها دولت‌های تشکیل شده در خراسان آزادی عمل زیادی داشتند. به عبارتی تاریخچه مسلمان شدن افغانستان از فتوحات دوران خلفا و اموی‌ها تا دوران عباسی تغییر کرد. زیرا
چگونگی اسلام آوردن مردم افغانستان از شمشیر به عرضه اسلام بدل شد. این مسئله سبب شد تا نفوذ اسلام در فرهنگ افغانستان تاثر خود را بگذارد.
چهارم- اسلام و دولت‌ها در افغانستان:
پس از ورود اسلام به افغانستان (گسترش اسلام)، از حدود قرن هفتم، شاهد ایجاد و سلطه حکومت‌های اسلامی در این سرزمین بوده ایم.
از حدود سال ۶۵۰ که فتوحات اعراب گستزش یافت؛ در واقع گسترش اسلام در افغانستان کنونی منجر به تشکیل حکومت‌های اسلامی شد. تا زمان سلسه طاهریان، افغانستان نخست تحت کنترل خلافت اسلامی (خلفای سوم و چهارم) بود. پس از آن مدتی زعامت این سرزمین در دست خلفای اموی بود، تا این‌که در سال ۱۳۲ هجری ابومسلم خراسانی از بلخ و جوزجان علیه امویان قیام کرد عباسیان روی کار آمد. دیری نپایید و خراسان قدیم (افغانستان کنونی) از سلطه عباسیان خارج و بخش‌های از آن تحت سلطه سلسله‌های جدید شاهی که به میان آمد، قرار گرفت.
در ذیل به صورت فهرست‌وار خاندان‌های را بر افغانستان بعد از اسلام حکومت کرده اند، ذکر می‌کنیم:
_طاهریان(۸۲۱–۸۷۲ م. تنها در حوزه‌های هرات و بادغیس)
_صفاریان(۸۶۱–۱۰۰۲ م. در بُست و سیستان؛ ۹۰۰–۸۷۵ م. در حوزهٔ قندهار)
_سامانیان(۸۷۵–۹۹۹ م. در حوزه‌های هرات، بادغیس، بلخ و بدخشان؛ ۹۸۰–۹۰۰ م. در حوزهٔ قندهار؛ و ۹۹۹–۹۱۰ م. در حوزه‌های بُست و سیستان)
_غزنویان(۹۶۲–۱۱۴۸ م. در غزنی؛ ۱۱۴۸–۹۸۶ م. در کابل و قندهار؛ ۱۱۴۸–۹۹۹ م. در جلال‌آباد، بُست و سیستان؛ و ۱۰۳۸–۹۹۹ م. در هرات، بادغیس، بلخ و بدخشان)
_سلجوقیان(۱۰۳۸–۱۱۵۳ م. تنها در حوزه‌های هرات، بادغیس، بلخ و بدخشان)
_غوریان(۱۱۴۸–۱۲۱۴ م)
در سال ۵۳۵ هجری قمری (۱۱۴۰ میلادی) غوریان، شهر با شکوه غزنی را که زمانی لقب عروس شهرها را داشت به تصرف خود درآوردند. علاءالدین غوری معروف به جهانسوز این شهر زیبا را به آتش کشیده.
_خوارزمشاهیان (۱۲۱۴–۱۲۱۹ م) مرکز این سلسه در آسیای مرکزی و خوارزم بود.
_حمله مغول (۱۲۲۱ میلادی) در قرن هفتم هجری قمری (سیزدهم میلادی) یکی از روسای قبایل مغول بنام چنگیزخان پس تنش با سلسله خوارزم‌شاهیان به غرب حمله کرد و به شمول ایران و افغانستان کنونی، بسیاری از مناطق آسیای مرکزی و غرب آسیا را تصرف کرد و تا اروپا پیش رفت.
_ایلخانیان مغول(۱۲۵۶–۱۳۳۵ م. در حوزه‌های هرات و بادغیس)
_آل کَرت(۱۲۴۵–۱۳۸۱ م. تنها در حوزه‌های هرات و بادغیس)
پس از سقوط مغول‌ها در قرن هشتم هجری‌قمری (چهاردهم میلادی)، آل کرت هرات که بازماندگان سلسله غوریان بودند فرصت یافتند در فاصله سال‌های ۷۳۳ هجری قمری (۱۳۳۲ میلادی) تا ۷۷۲ هجری قمری/۱۳۷۰ میلادی مستقلاً بر سرزمین خویش حکومت کنند. اما حکومت مستقل ایشان به دست تیمور لنگ، از نوادگان دختری چنگیزخان که قبایل ترک تحت فرمان خود در مقرش در سمرقند به قصد جهانگشایی به حرکت درآورده بود سر نگون شد.
_کیانی‌ها(۱۲۶۰–۱۳۸۱ م. تنها در حوزه‌های بُست و سیستان)
_چَغَتایی‌ها(۱۳۳۰–۱۳۸۱ م. در حوزه‌های بلخ، بدخشان، کابل، جلال‌آباد، غزنی و قندهار)
_تیموریان(۱۳۸۱–۱۵۰۶ م) تیمورلنگ چندین بار این سو تا آنسوی هندوکش را زیر سم ستوران خود گذراند؛ مشهورترین لشکرکشیهای وی در ۸۰۱ هجری قمری (۱۳۹۸ میلادی) انجام شد که طی آن هندوستان فتح و دهلی غارت گردید، و یکبار دیگر پس از چنگیز این نواحی دستخوش چپاول و ویرانی شد.
_گورکانیان هند(۱۵۰۱–۱۷۵۲ م. تنها در حوزه‌های کابل، جلال‌آباد و غزنی)
_دولت شَیبانی ماوراءالنهر (اُزبکان)،(۱۵۰۶–۱۵۱۰ م. در حوزه‌های بلخ، بادغیس و هرات؛ ۱۷۴۹–۱۵۱۶ م. در بلخ)
_صفویان(۱۵۱۰–۱۷۲۲ م. در حوزه‌های هرات، بادغیس، سیستان، بُست و قندهار؛ ۱۵۱۶–۱۵۱۰ م. در بلخ)
_هوتَکیان(۱۷۰۹–۱۷۳۸ م. در قندهار؛ ۱۷۳۸–۱۷۲۲ م. در حوزه‌های سیستان، بُست، هرات، بادغیس)
_افشاریان(۱۷۳۸–۱۷۴۷ م. در قندهار، بُست و سیستان؛ ۱۷۵۰–۱۷۳۸ م. در هرات و بادغیس) را در اختیار داشتند.
_دولت ابدالی‌ها (۱۷۴۷_۱۸۴۲)
_سلسله محمدزایی(۱۸۴۲_ ۱۹۷۴)
_جمهوری محمد داود(۱۹۷۴_۱۹۷۸)
_حاکمیت خلق و پرچم(۱۹۷۸_۱۹۹۲)
_حکومت مجاهدین(۱۹۹۲_۲۰۰۱)
_طالبان دور اول(۱۹۹۶_۲۰۰۱)
_جمهوری اسلامی (۲۰۰۱_۲۰۲۱)
_طالبان دور دوم(۲۰۲۱_ تا اکنون)
این سلسله‌های که ذکر شد، بعد از ورود اسلام به افغانستان یا بخش‌های جغرافیای کنونی افغانستان حکومت کرده اند. به عبارتی این سلسله‌ها تاریخ افغانستان بعد از اسلام را رقم زده اند.
پنجم_مذاهب اسلامی در افغانستان:
گسترش دین اسلام در خراسان بزرگ، همزمان با ایجاد مذاهب در مناطق دیگر اسلام، منجر به تعدد فرقه‌های مذهبی در این منطقه شد. با این حال بنابر آمارهای تخمینی، ۹۹٪ مردم افغانستان مسلمان هستند که حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد آنان سنی، حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد شیعه (دوازده امامی و اسماعیلیه) و ۱٪ دیگر ادیان هستند. تا دهه ۱۸۹۰، منطقه نورستان به خاطر ساکنین‌اش با نام کافرستان (سرزمین کافرها) شناخته می‌شد. نورستانی‌ها از نژادی متمایز بودند که به باورهای روح‌باوری، چندخدایی و شمن‌باوری گرویده بودند. مذاهب دیگری چون هندو و سیک و حتی یهود نیز در افغانستان پیروانی دارد. پیش از جنگ‌های نیم قرن اخیر، اقلیتی یهودی نیز در افغانستان و به ویژه شهر هرات وجود داشتند که امروزه بیشتر آنان به اسرائیل رفته‌اند. همچنین گفته می شود به صورت موردی اقلیت‌های بسیار کم مسیحی نیز زمانی در افغانستان زندگی می‌کردند.
نتیجه گیری:
تاریخ افغانستان فعلی داستانی از مبارزه، غلبه و امید است. کشوری با میراث فرهنگی غنی و جمعیتی متنوع، همچنان در جستجوی راه خود در دنیای در حال تغییر است. تاریخ پنج هزار ساله غنی و موقعیت جغرافیایی حساس، وجه ممیزه این سرزمین بوده/ است.
افغانستان مقارن با ظهور اسلام به شکل ملوک الطوایفی اداره می‌شد. بزرگترین امارت در این زمان حکومت «رتبیل شاهان» بود که قلمرو حکومتش از رود سند تا جبال هندوکش و از نورستان تا نزدیک بست گسترش داشت. رتبیلیان از ۴۰۰ میلادی تا ۴۰۰ هجری حکومت کردند در این مدت چند دفعه تا مرز سقوط رسیدند و بارها در مقابل لشکر اسلام مقاومت نمودند.
اما در خصوص نحوه ورود اسلام به افغانستان، تاریخ این گونه حکایت می‌کند که اسلام از دو مسیر مسیر طریق هرات و مرو، و مسیر جنوب از طریق سیستان وارد شد. در جبهه شمال اولین نبردهای اعراب و ساکنان محلی به وسیلۀ عبدالله بن عامر در سالهای ۲۸ الی ۲۳ هجری فرماندهی می‌شد بعضی از نواحی با درگیری و جنگ و بعضی نواحی با قرارداد صلح به سرزمینهای اسلام ملحق می‌شدند. از جمله شهرهایی چون یوشنگ، بادغیس و هرات، در غرب افغانستان با امضای قرارداد صلح با فرمان عبدالله در شمار سرزمینهای شرقی اسلامی در آمدند.
اما تأثیر اسلام بر تمدن افغانستان این‌که؛ فرهنگ و هنر افغانستان در دوران قبل از اسلام متأثر از فرهنگ‌ها و آیین‌های ایرانی، یونانی، زرتشتی، بودائی، ودایی و… بود؛ ولی با ورود اسلام، ارزش‌ها، اندیشه‌ها، هنجارها، آداب‌ورسوم، فرهنگ و هنر مردم و جامعه متأثر از اسلام شد و همه‌چیز صبغه و رنگ‌وبوی اسلامی پیداکرد. آیین‌ها و فرهنگ‌های گذشته از بین رفت، فرهنگ و ارزش‌های اسلامی جای آن راگرفت، افغانستان به سرزمینی اسلامی تبدیل شد و اسلام به همه زوایای زندگی مردم وارد شد. فرهنگ و تمدن افغانستان در دوران بعد از اسلام، در محدوده مدنیت خراسان بزرگ قرار دارد؛ زیرا افغانستان به نوعی مرکز خراسان بزرگ است از میان حکومت‌های بعد از اسلام در خراسان بزرگ، که مرکز و پایتخت آنها در محدوده افغانستان امروز قرار داشته، واجد فرهنگ و تمدن بوده و آثاری‌گران‌بها از خود برجای نهاده‌اند، می‌توان به دوران غزنویان، غوریان و به‌ویژه تیموریان اشاره کرد.