معاهده جبل‌السراج؛ چرا احمدشاه مسعود ریاست دولت را نپذیرفت؟

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/02/07
8:54 ق.ظ
بازدید: 109

پایگاه خبری تحلیلی روایت : چند روز قبل از ۸ ثور سال ۱۳۷۱، نشستی میان احمدشاه مسعود قهرمام ملی، نماینده حزب وحدت علی جان زاهدی و جنرال دوستم رهبر حزب تازه تاسیس جنبش ملی اسلامی در جبل السراج برگزار شد. این نشست با هدف هماهنگی میان گروه های جهادی به کابل و جلوگیری از تنش و درگیری عنوان شده است. البته راجع به جزییات دقیق این نشست حرف ها و تفاسیر مختلف تاکنون گفته شده است. اصولا بحث درباره «معاهده جبل السراج» یکی از پرمناقشه‌ترین موضوعات تاریخ معاصر افغانستان است. این معاهده—که گفته می‌شود میان احزاب یادشده امضا شد—به عنوان سندی یاد می‌شود که در آن مسوولیت‌های حکومتیِ پس از سقوط رژیم کمونیستی تقسیم شده بود. بر اساس روایت‌های رایج، در این توافق احمدشاه مسعود به عنوان رئیس دولت، عبدالعلی مزاری به حیث معاون و جنرال دوستم مسوول امور نظامی تعیین شده بودند.

چند روز قبل از ۸ ثور سال ۱۳۷۱، نشستی میان احمدشاه مسعود قهرمام ملی، نماینده حزب وحدت علی جان زاهدی و جنرال دوستم رهبر حزب تازه تاسیس جنبش ملی اسلامی در جبل السراج برگزار شد. این نشست با هدف هماهنگی میان گروه های جهادی به کابل و جلوگیری از تنش و درگیری عنوان شده است. البته راجع به جزییات دقیق این نشست حرف ها و تفاسیر مختلف تاکنون گفته شده است. اصولا بحث درباره «معاهده جبل السراج» یکی از پرمناقشه‌ترین موضوعات تاریخ معاصر افغانستان است. این معاهده—که گفته می‌شود میان احزاب یادشده امضا شد—به عنوان سندی یاد می‌شود که در آن مسوولیت‌های حکومتیِ پس از سقوط رژیم کمونیستی تقسیم شده بود. بر اساس روایت‌های رایج، در این توافق احمدشاه مسعود به عنوان رئیس دولت، عبدالعلی مزاری به حیث معاون و جنرال دوستم مسوول امور نظامی تعیین شده بودند.
اما ابهامات جدی درباره وجود واقعی این معاهده و قابلیت اجرایی آن وجود دارد. سوال اساسی که مطرح است، این‌که آیا چنین سندی واقعاً امضا شد؟ اگر آری، چرا هیچ‌یک از طرفین متن آن را منتشر نکردند؟ و آیا اساساً تشکیل دولتی سه‌جانبه—بدون در نظر گرفتن دیگر جریان‌های جهادی—امری منطقی بود؟ این تحلیل با بررسی این مسئله و روایت‌های تاریخی و ملاحظات سیاسی آن به گونه مختصر می پردازد.

۱. عدم قطعیت درباره وجود معاهده

در حالی که اعضای حزب وحدت بارها ادعا کرده اند که معاهده جبل السراج میان سه حزب (جمعیت، وحدت و جنبش) امضا شده بود، اما در مقابل اعضای جمعیت وجود چنین معاهده را انکار کرده اند. البته یکی از دلایل اصلی تردید در صحت معاهده جبل السراج هم عدم ارائه متن رسمی آن توسط هر یک از طرفین است. حزب وحدت همواره مدعی شده که مسعود از اجرای این توافق سر باز زد، اما هرگز نسخه‌ای مکتوب از آن را منتشر نکرده است. مسئولان فرهنگی حزب جمعیت در آن زمان از جمله عبدالحفیظ منصور و اکرام اندیشمند وجود چنین معاهده را رد کرده اند.
احمدشاه مسعود قهرمان ملی نیز در گفت‌وگوهای خصوصی از جمله در گفت‌وگویی که در سال ۱۳۷۱ با یکی از نزدیکانش امضای چنین معاهده‌ای را رد کرد و گفت که پیشنهاد تشکیل دولت سه‌جانبه را نپذیرفته، زیرا معتقد بود قدرت باید میان تمام احزاب جهادی تقسیم شود.
از سوی دیگر، جنرال دوستم و جنبش ملی نیز با وجود اشاره‌های مکرر به این معاهده هیچگاه سندی از آن را منتشر نکردند. این سکوتِ همه‌جانبه، این گمان را تقویت می‌کند که مذاکراتی غیررسمی در جبل السراج صورت گرفته، اما هرگز به یک توافق مکتوب و رسمی امضا شده طرفین منجر نشده است. شاید در حد گفتگو شفاهی مورد بحث و حتی تایید قرار گرفته باشد.

غیرعملی بودن طرح تقسیم قدرت سه‌جانبه

از جانب دیگر، حتی اگر فرض کنیم چنین معاهده‌ای وجود داشته، اجرای آن با چالش‌های جدی روبه‌رو بود. در آن زمان، حداقل هفت حزب بزرگ اهل سنت (از جمله حزب اسلامی حکمتیار و اتحاد اسلامی سیاف) و هشت گروه شیعه (چه درون حزب وحدت و چه خارج از آن) در جهاد مشارکت داشتند. تشکیل دولتی که تنها سه جریان جمعیت اسلامی، حزب وحدت و جنبش ملی—را دربرمی‌گرفت، به معنای حذف گسترده دیگر نیروها بود و می‌توانست به جنگ داخلی گسترده‌تر بینجامد.
علاوه بر این، احمدشاه مسعود به عنوان یکی از فرماندهان جمعیت اسلامی، زیر نظر استاد ربانی عمل می‌کرد. بعید به نظر می‌رسد که او بدون مشورت با استاد ربانی که رهبر رسمی جمعیت اسلامی بود به چنین توافقی تن داده باشد. خود قهرمان ملی بعدها تأکید کرد که به جای دولت سه‌جانبه، پیشنهاد تشکیل «شورای جهادی» با حضور تمام احزاب مجاهدین را داده بود.

چرا روایت معاهده جبل السراج مطرح شد؟

برخی اعتقاد دارند که تبلیغات پس از جنگ نقش مهمی در ترویج این روایت داشت. پس از سقوط دولت نجیب‌الله، حزب وحدت و جنبش ملی از این ادعا استفاده کردند تا جنگ با احمدشاه مسعود را توجیه کنند. از سوی دیگر، گلبدین حکمتیار که در سودای زعامت سیاسی بود و خود در آن زمان با مسعود درگیر بود—این معاهده را «توطئه کمونیست‌ها و ملیشه‌های وابسته به نجیب» خواند تا اختلافات میان مجاهدین را تشدید کند.
برخی تحلیلگران نیز معتقدند که طرح جبل السراج بر اساس نظریه «همگرایی اقوام مظلوم» طاهر بدخشی شکل گرفته بود. من مطلبی در این زمینه از عبدالشهید ثاقب نویسنده مطرح کشور خواندم که این اتحاد یعنی اتحاد غیرپشتون‌ها (تاجیک‌ها، هزاره‌ها، ازبک‌ها) علیه سلطه پشتون‌ها.
با این حال اما احمدشاه مسعود برخلاف مزاری و دوستم با این دیدگاه حذف‌گرایانه مخالف بود و ترجیح داد دولتی فراگیر با حضور تمام اقوام و احزاب تشکیل شود. چون اتهام که بر مسعود وارد می شود و این که وی مثلا به این معاهده عمل نکرد، خوب اگر مسئله قدرت طلبی مطرح باشد، چرا مسعود با معاهده که او را فرد اول کشور بسازد مخالفت کند؟ جز این که او مصالح بزرگ افغانستان را در آن زمان می خواست!؟

نتیجه‌گیری؛ روایتی برای توجیه اختلافات

با این حال با توجه به فقدان سند معتبر، تناقض در روایت‌های تاریخی و غیرمنطقی بودن اجرای آن، به نظر می‌رسد معاهده جبل السراج بیش از آنکه یک سند تاریخی باشد، یک روایت سیاسی و شاید هم گفتگوی شفاهی بوده است که بعدها برای توجیه جنگ‌های داخلی به کار رفت. حتی اگر مذاکراتی در جبل السراج صورت گرفته باشد، احتمالا هرگز به یک توافق نهایی و مکتوب نرسیده است. زیرا هیچ طرف سند معاهده را در دست ندارند.
بنابر این به نظر نویسنده عدم پایبندی مسعود به این معاهده در صورت وجود که او را تا سطح رییس دولت و فرد اول کشور بالا می برد اما او مخالفت کرد، نه یک اشتباه، بلکه در آن زمان تصمیمی عاقلانه بود. تشکیل دولتی که تنها سه جریان را دربرمی‌گرفت و دیگران را حذف می‌کرد، آتش اختلافات را شعله‌ورتر می‌ساخت. مسعود—برخلاف ادعاهای مخالفانش به نظر می رسد به دنبال حکومتی فراگیر بود، هرچند جنگ‌های داخلی مسیر تاریخ افغانستان را به سمتی دیگر برد و کابل را به ویرانه بدل کرد.

نوشته های مرتبط :