قوم و خویشاوند مولانا کیست؟

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1404/01/17
10:13 ق.ظ
بازدید: 45

پایگاه خبری تحلیلی روایت : از بوعلی سینا تا ابوزید، از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی تا رابعه‌ی بلخی، همه از سرزمین زرخیز و معرفت‌اندود بلخ، آن کهن‌ترین شهرِ خراسان، آن زادگاه اندیشمندان و عارفان برخاسته‌اند. جز این‌ها، البته صدها کس دیگر نیز در حال حاضر، خود را «بلخی» می‌خوانند. واقعا چه تعلقی است میان این‌ها با آن‌ها؟ این پرسش هنگامی برایم خلق شد که چند شب پیش با مرد عارف‌مشربی در مشهد صحبت می‌کردم. صحبت از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و از ابراهیم ادهم بلخی بود، که ناگهان در این میان یکی از دوستانم گفت: «اسم خانوادگی من نیز بلخی است» و به نحوی فخرفروشی کرد.

درنگی بر گسست تاریخی بلخ از میراث فکری و معنوی خویش
از بوعلی سینا تا ابوزید، از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی تا رابعه‌ی بلخی، همه از سرزمین زرخیز و معرفت‌اندود بلخ، آن کهن‌ترین شهرِ خراسان، آن زادگاه اندیشمندان و عارفان برخاسته‌اند.
جز این‌ها، البته صدها کس دیگر نیز در حال حاضر، خود را «بلخی» می‌خوانند.
واقعا چه تعلقی است میان این‌ها با آن‌ها؟
این پرسش هنگامی برایم خلق شد که چند شب پیش با مرد عارف‌مشربی در مشهد صحبت می‌کردم. صحبت از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و از ابراهیم ادهم بلخی بود، که ناگهان در این میان یکی از دوستانم گفت: «اسم خانوادگی من نیز بلخی است» و به نحوی فخرفروشی کرد.

مردِ مشهدی که ارادت ویژه‌ای به مولانا داشت، کمی برآشفت و به نکته‌ی ظریف و باریکی اشاره کرد و آن این‌که تعلق جغرافیایی مهم نیست، بلکه تعلق فکری و معنوی ارزش‌مند است.
حرف‌های آن مشهدی را که شنیدم، یاد مطلبی افتادم که در سال ۱۳۹۱ زیر عنوان «در ام‌البلاد اسلامی چه می‌گذرد: نگاهی به وضعیت فرهنگی بلخ» نوشته بودم.
مطلب بالا را هنگامی برای روزنامه‌ی عصرنو نوشتم، که با دوست فرهیخته و دانشمندم آقای سید اسحاق شجاعی، مثنوی‌پژوه و داستان‌نویس معروف کشور، به شهرستان بلخ رفتیم و از اماکن تاریخی و زیارت‌گاه‌های آن دیدار نمودیم.
آن‌چه را که آن روز نوشته بودم، یک غم‌نامه بود. من در آن مطلب مقایسه‌ای کرده بودم میان بلخ دیروز و امروز: بلخی که دیروز ابن حوقل در باره‌اش گفته بود: «نجیب‌ترین مردم خراسان اهل بلخ اند که در فقه، دین و علوم مختلف سرآمد روزگار هستند» و بلخی که امروز داشته‌ی ارزش‌مندی جز روضه مولاعلی و بندر حیرتان و انار تاشقرغان ندارد.

امروز یک‌باری دیگر می‌خواهم به آن مطلبی که ۱۳ سال قبل نوشته بودم، برگردم و آن این‌که لطفا خود را هم‌شهری و هم‌تبار مولانا نخوانید، مگر آن‌گاه که شرح مفصل و معتبری بر مثنوی نوشته باشید!
خود را هم‌تبار ناصر خسرو و ابوزید بلخی تلقی نکنید، مگر آن‌گاه که اندیشه‌های آنان را هضم کرده باشید!
امروزه در جهان ده‌ها شرح معتبر بر مثنوی معنوی مولوی نوشته شده است. شما اگر بخواهید نام مثنوی‌پژوهان معروف دنیا را فهرست کنید، به نام افراد مانند آنه ماری شیمل، هلمینسکی، کالمن بارکس، نیکلسون، بدیع‌الزمان فروزانفر، فرانکلین دین لوئیس، عبدالباقی گولپینارلی، عبدالکریم سروش و بقیه مثنوی‌پژوهان برمی خورید که هیچ کدام اهل بلخ امروز نیستند.

چندی پیش یک کتاب شش جلدی زیر عنوان «کلام و جامعه» خریدم که در این کتاب، بحث‌های مفصلی در باره‌ی علمای کلامی بلخ نوشته شده است. نویسنده این کتاب، فان اس اندیشمند آلمانی است، نه یک بلخی.
بلخِ امروز، اما متاسفانه در گسست تاریخی و فرهنگی از میراث فکری و معنوی خویش به سر می‌برد و با آن بیگانه است.

امروز اگر کسی قوم و خویشاوند مولانا باشد، آن مولاناپژوهان و آن بلخ‌شناسان معروف دنیا است، نه کسانی که امروزه در جغرافیای بلخ زندگی می‌کنند و یا فامیلی‌شان بلخی است.
تبار عارفان و اندیشمندان، تبارِ بیولوژیک نیست، بلکه تبار فکری و معنوی است. اندیشمندان بزرگ به بشریت تعلق دارند، نه به قوم و جغرافیای خاص.
گاهی می‌بینم که میان افغانستانی‌ها، ایرانی‌ها و ترک‌ها بر سر مشاهیر حوزه‌ی تمدنی زبان فارسی اختلافاتی به وجود می‌آید و یکی آن را ترک می‌خواند و دیگری تاجیک. به نظر من این بحث‌ها خیلی مزخرف است و قوم و خویش این مشاهیر، کسی را می‌دانم که تلاش دارد میراث فکری و معنوی آن‌ها را زنده نگه دارد.

نوشته های مرتبط :