شریعت طالبانی؛ قرآن یا قوانین قبایلی؟ تحلیل مفهوم «شریعت» در گفتمان و عمل طالبان

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/04/25
1:06 ب.ظ
بازدید: 5

پایگاه خبری تحلیلی روایت : عبدالحکیم شرعی، وزیر عدلیه طالبان، در دیدار با نماینده اندونزی بار دیگر بر پایه‌گذاری قوانین این گروه بر “قرآن کریم و سنت نبوی” تاکید کرد. این ادعای مکرر طالبان، در حالی مطرح می‌شود که قوانین و سیاست‌های اجرایی آنان در افغانستان، با برداشت‌های رایج و معتدل از شریعت اسلامی فاصله‌ای آشکار دارد. پرسش محوری این است: طالبان دقیقاً از کدام “شریعت” سخن می‌گویند؟ در حالی‌که تحلیل مبانی فکری منابع تاثیرگذار و عملکرد چهارساله اخیر این گروه نشان می‌دهد “شریعت” از نگاه طالبان، آمیزه‌ای است از برداشت‌های افراطی مذهبی مکتب دیوبندی/وهابی و عناصر سخت‌گیرانه و پیشامدرن فرهنگ قبیله‌ای پشتون (پشتون‌والی)، که زیر نام اسلام ارائه می‌شود.

عبدالحکیم شرعی، وزیر عدلیه طالبان، در دیدار با نماینده اندونزی بار دیگر بر پایه‌گذاری قوانین این گروه بر “قرآن کریم و سنت نبوی” تاکید کرد. این ادعای مکرر طالبان، در حالی مطرح می‌شود که قوانین و سیاست‌های اجرایی آنان در افغانستان، با برداشت‌های رایج و معتدل از شریعت اسلامی فاصله‌ای آشکار دارد. پرسش محوری این است: طالبان دقیقاً از کدام “شریعت” سخن می‌گویند؟ در حالی‌که تحلیل مبانی فکری منابع تاثیرگذار و عملکرد چهارساله اخیر این گروه نشان می‌دهد “شریعت” از نگاه طالبان، آمیزه‌ای است از برداشت‌های افراطی مذهبی مکتب دیوبندی/وهابی و عناصر سخت‌گیرانه و پیشامدرن فرهنگ قبیله‌ای پشتون (پشتون‌والی)، که زیر نام اسلام ارائه می‌شود.

تفکر دیوبندی/وهابی؛ شالوده مذهبی شریعتِ طالبانی

طالبان خود را نماینده اسلام ناب می‌دانند، اما همانگونه بارها و بارها از سوی علما و دانشمندان بیان شده، شالوده فکری آنان ریشه در مکتب دیوبندی شبه قاره هند دارد که به عنوان “نسخه بدل وهابیت” در آن منطقه شناخته می‌شود. طالبان دوران صدر اسلام و میانه را “دوران طلایی” و عاری از خطا تلقی می‌کنند و اجتهاد و استنباط نوین را باطل می‌دانند، در نتیجه تنها تقلید از علما و متون قدیمی را معتبر می‌شمرند. این نگاه، شریعت را به مجموعه‌ای ایستا و غیرپویا تبدیل می‌کند. دایره توحید در نگاه آنان به شدت تنگ تعریف شده و هرگونه استمساک ظاهری به غیر خدا (حتی وسایل در راستای قدرت الهی) شرک تلقی می‌شود. این تفسیر رادیکال، نذر برای ائمه، سوگند به نام آنان یا حتی نگهداری عکس و مجسمه را مصداق شرک و مغایر شریعت می‌داند. این مکتب با توسل به حربه “تکفیر”، سایر فرق اسلامی (به ویژه شیعیان) را کافر و خارج از شریعت می‌پندارد. طالبان این دیدگاه را در کشتار شیعیان مزارشریف سال (۱۳۷۷) و دشمنی با برگزاری مراسم های مذهبی شیعیان از جمله مراسم اخیر محرم و عاشورا به نمایش گذاشتند. این رویکرد، شریعت را ابزاری برای حذف و خشونت می‌کند.

مواجهه افراطی با تمدن غربی؛ شریعت به مثابه انزوا

در نگاه عام و اکثریت طالبان، شریعت نه تنها نظام حقوقی، بلکه سدی در برابر “تهاجم فرهنگی غرب” است. برخلاف گروه‌های معتدل‌ اسلامی که نقد گزینشی فرهنگ غرب را می‌پذیرند، طالبان در ابتدا با هر دستاورد غربی (حتی فن‌آوری) مخالفت تعصب‌آمیز داشتند که نمونه‌های بارز آن سوزاندن تلویزیون، تخریب دستگاه‌های موسیقی و مخالفت شدید با عکاسی که حتی امروز دارد اجرا می شود. چنانچه رسانه های تصویری تحت کنترل این گروه دارد به رادیو تبدیل می شود. البته علیرغم این شعارهای ضدغربی، طالبان در عمل از بسیاری ابزار مدرن (سلاح، ارتباطات) استفاده می‌کنند که نشان‌دهنده تناقض ذاتی در اجرای شریعت به این شکل است. این نگاه، شریعت را معادل محرومیت جامعه از دستاوردهای مفید بشری (حتی اگر مغایرتی با اصول اسلامی نداشته باشند) تعریف می‌کند و آن را به مثابه محدودیت محض ارائه می‌دهد.

زنان و اقوام و مذاهب؛ شریعتِ تحریف‌شده توسط عرف پشتون‌والی

فاجعه‌بارترین وجه اجرای “شریعت” طالبانی، محدودیت‌های بی‌سابقه بر زنان و خشونت علیه اقوام و مذاهب است که ریشه در فرهنگ قبیله‌ای پشتون (پشتون‌والی) دارد، نه اسلام. در عرف پشتون‌والی، زن “ملکیت” پدر یا شوهر، فاقد شخصیت مستقل و محکوم به حبس در خانه است. تحصیل، اشتغال و حضور اجتماعی زن “بی‌شرمی” تلقی می‌شود که به وضوح در گفته مقامان این گروه منعکس است چنانچه یکی از سران طالبان اخیرا گفته بود: “فرستادن دختران به مدرسه، کاری بی‌شرمانه است”. این نگاه، تحت عنوان شریعت، به محرومیت کامل دختران از آموزش و زنان از کار و زندگی اجتماعی انجامیده است، در حالی که در اسلام، آموزش بر زن و مرد فرض است. “کین‌خواهی” و انتقام‌جویی از اصول پشتون‌والی است. طالبان این اصل را با تفسیر تکفیری از شریعت آمیخته‌اند که منجر به خشونت سیستماتیک علیه اقوام و مذاهب از جمله شیعیان و تاجیکان در بسیاری مناطق از جمله (کشتار مزارشریف و پنجشیر) و اقوام غیرپشتون مانند تاجیکان، هزاره‌ها و ازبک‌ها شده است. در حالی که شریعت اسلامی، قتل غیرنظامیان و خشونت قومی را مجاز نمی‌داند.

خودحق‌پنداری؛ شریعت به مثابه ابزار حذف

برداشت طالبان از شریعت، مشروعیت را تنها از آن خود دانسته و به حذف فیزیکی و فکری مخالفان می‌انجامد. تکفیر شیعیان و دیگر مخالفان فکری (برگرفته از اندیشه‌های شاه ولی‌الله دهلوی و مکتب دیوبندی)، زمینه‌ساز خشونت و قتل‌عام آنان تحت عنوان جهاد علیه “کفار” شده است. هیچ فضایی برای احزاب، رسانه‌های مستقل، نقد دولت یا آزادی بیان و اندیشه در “شریعت” طالبانی وجود ندارد.

نظام سیاسی آنان “امارتی” است که شباهت زیادی به ریاست مطلق‌العنان قبیله دارد، نه یک نظام اسلامی پاسخگو. امیر مافوق قانون و انتقادناپذیر است و ملت نه حق نظارت دارد و نه آزادی در حریم خصوصی (حتی در بلندی موی سر یا کوتاهی ریش). این ساختار، شریعت را به ابزاری برای تثبیت استبداد مطلق تبدیل کرده است.

قوم‌گرایی پشتون‌محور؛ لباس شریعت بر تن عرف قبیله‌ای

طالبان، برآمده از جامعه روستایی و قبایلی پشتون، عمیقاً متاثر از پشتون‌والی هستند. بسیاری از سیاست‌هایشان تحت نام شریعت، در واقع بازتولید این عرف است. نظام امارتی مطلقه طالبان، بیش از آنکه برگرفته از مدل خلافت اسلامی باشد، انعکاس ساختار رهبری قبیله‌ای پشتون است که در آن رئیس قبیله اختیارات مطلق دارد. احساس تعلق قومی شدید پشتون‌ها، بر تصمیمات طالبان سایه افکنده است. دشمنی با نیروهای سابق غیرپشتون، بیگانه‌ستیزی افراطی و مخالفت با نهادهای بین‌المللی، رگه‌های بارزی از قوم‌گرایی پشتون‌محور است که با شعار شریعت پوشانده می‌شود. “خشونت و انعطاف‌ناپذیری” در سیاست (نفی مذاکره، نظامی‌گری) که از اصول پشتون‌والی (“کین‌خواهی”) است، توسط طالبان با عناوین جهادی و دفاع از شریعت توجیه می‌شود و خشونت را به مثابه غیرت قبیله‌ای تقدیس می‌کند.

سخن پایانی این که وقتی طالبان از “شریعت” سخن می‌گویند، منظورشان نه شریعت اسلامی به مثابه نظامی جامع، پویا، عادلانه و مبتنی بر اصول کلی قرآن و سنت پیامبر(ص) – که در طول تاریخ در مکاتب فقهی گوناگون و با روش‌های اجتهادی تفسیر شده است – بلکه منظورشان آمیخته‌ای خاص از برداشت‌های افراطی، جزم‌گرا و تکفیری مکتب دیوبندی/وهابی و عناصر سخت‌گیرانه، زن‌ستیزانه و خشونت‌آمیز فرهنگ قبیله‌ای پشتون‌والی است. این “شریعت طالبانی”، قرآن و سنت را در خدمت تثبیت یک نظام استبدادی قومی-مذهبی قرار می‌دهد که آزادی‌های اساسی (به‌ویژه برای زنان و اقلیت‌ها)، توسعه اجتماعی، تعامل سازنده با جهان و حتی خود پویایی فقه اسلامی را نفی می‌کند. شکاف عمیق بین ادعای طالبان مبنی بر پایبندی به قرآن و سنت و واقعیت عملکردشان در افغانستان، دقیقاً ناشی از همین تفسیر خاص و آمیخته به عناصر غیردینی از شریعت است. شریعتی که آنان اجرا می‌کنند، “پشتون‌والی” دیوبندی‌زده است تا شریعت محمدی(ص).

نوشته های مرتبط :