سیر تاریخی و تحلیلی علم کلام (نگاهی به کتاب سیر تحلیلی کلام اهل سنت)

دسته: تحلیل
نویسنده: بی‌نظیر مهرور
1403/09/15
4:16 ب.ظ
بازدید: 62

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مباحث کلام و علم کلام از جمله مسائل داغ و بحث برانگیز میان اهل رأی و اهل حدیث است؛ تا جایی که عده‌ی اهل حدیث با خلط میان متکلمین و فیلسوفان، متکلمان را تکفیر نموده اند. نا آشنایی با این علم، استفاده نادرست از این علم توسط معتزله، اصل قرار دادن بحث‌های عقلی، افراط در نظر نگرفتن ظاهر آیات، ممنوعیت فراگیری این علم از سوی بزرگ‌ترین علمای این بخش همچون: امام ابو حنيفه و امام محمد غزالی، متداول نبودن علم کلام در زمان پیامبر بزرگوار اسلام، عدم درک درست تفاوت میان علم کلام و فلسفه و آمیخته‌شدن این علم با بحث‌های ارسطویی و … را می‌توان از جمله مهم‌ترین دلایل دشمنی اهل حدیث با این علم دانست.

مباحث کلام و علم کلام از جمله مسائل داغ و بحث برانگیز میان اهل رأی و اهل حدیث است؛ تا جایی که عده‌ی اهل حدیث با خلط میان متکلمین و فیلسوفان، متکلمان را تکفیر نموده اند. نا آشنایی با این علم، استفاده نادرست از این علم توسط معتزله، اصل قرار دادن بحث‌های عقلی، افراط در نظر نگرفتن ظاهر آیات، ممنوعیت فراگیری این علم از سوی بزرگ‌ترین علمای این بخش همچون: امام ابو حنيفه و امام محمد غزالی، متداول نبودن علم کلام در زمان پیامبر بزرگوار اسلام، عدم درک درست تفاوت میان علم کلام و فلسفه و آمیخته‌شدن این علم با بحث‌های ارسطویی و … را می‌توان از جمله مهم‌ترین دلایل دشمنی اهل حدیث با این علم دانست.
آشنایی با علم کلام تنها راهی‌ست که انسان را از دایرهٔ تقلید بیرون می‌کند. با این حال این علم باید نزد این جماعت جایگاه خاصی می‌داشت، اما به‌نظرم همین نا آشنایی با این علم است که دایرهٔ اختلافات را هر روز بزرگ‌ و بزرگ‌تر می‌سازد. دقیقا این‌جاست که ضرب المثل یک بام و دو هوا برای اين افراد خیلی خوب صدق می‌کند.
کتاب «سیر تحلیلی کلام اهل سُنّت از حسن بصری تا ابوالحسن اشعری» در علم کلام از جمله با ارزش‌ترین تأليفات استاد عبدالله احمدیان با حجم ۶۷۷ صفحه و ۱۸ فصل است. بحث کلی این کتاب روی پیدایش علم کلام، چگونگی به‌ اوج رسیدن آن، چرایی ممنوعیت از این علم و بحث‌های کلامی می‌چرخد. این کتاب اگر با کمال عدالت و انصاف مطالعه شود، پاسخ‌گوی اکثریت جدال‌ها و پرسش‌های که در مورد آن اختلافات به وجود آمده می‌تواند باشد. کتاب نامبرده با سخنانی از مؤلف ‌‌و بیان فواید علم کلام آغاز شده است. از نظر من مهم‌ترین فواید علم کلام: رهایی دل‌های بیدار از فشار، اضطراب‌، و تهاجم شک و تردیدها نسبت به راز آفرینش این جهان، آغاز و فرجام آن و حیات و مرگ انسان می‌‌باشد که در نتیجه یک زندگی آرام بدون دغدغه، جرم و جنایت را به انسان هدیه می‌دهد.
فصل اول کتاب زیر عنوان «علم کلام از آغاز تا وفات حسن بصری» با تعریفی از علم کلام و روش پذیرش باورهای دینی قبل از اسلام و در اسلام آغاز می‌شود. برخی دانشمندان علم کلام را این‌گونه تعریف کرده اند: «علم کلام، علم به باورهای دینی به وسیله دلایل یقین‌بخش می‌باشد.» (مراجعه نمایید: مقدمه‌ی ابن خلدون ج. ۲ ص. ۳۲)
در ابتدا روش پذیرش باورهای دینی متکی بر آیات قرآن‌کریم بوده است. خدواند متعال علاوه بر این‌که مطالب دینی- اعم از اصول و فروع- را در قالب‌ آيه‌های قرآن و اعجاز جاویدانه آن کلام آسمانی ارائه داد، بخش اصولی و زیر بنایی آن‌ها را نیز بر اساس برهان‌ها و دلایل تردید ناپذیر استوار نمود و اضافه بر این‌که در یک شکل کلّی دلیل صدق یک قضيه را نشان دادن برهان آن قضیه به شمار آورد و فرمود: «برهان خود را ارائه دهید اگر از راست‌گویان هستید.» (سوره‌ی بقره، آیه ۱۱۱)
تقلید کو کورانه و پیروی غیر یقینی را به کلّی ممنوع کرد و فرمود: «از هر آن‌چه از آن ناآگاهی دنباله‌روی مکن.» (سوره‌ی اسراء، آیه ۳۵)
هم‌چنان فصل اول کتاب شامل معرفی قدیمی‌ترین فرقه‌های اسلامی هم‌چون: «قدریه»، «جبریه»، «ظاهریه» و «باطنیه» می‌‌شود. قدریه قدیمی‌ترین فرقه‌های اعتقادی بود‌‌‌‌. اولین کسی که گفت: بندگان خود آفریننده اعمال خویش اند «مَعبد جَهمی» بود‌.
«عمر بن عبدالعزيز» پنجمین خلیفه راشدین- و به قول تعدادی، نخستین متکلم اهل سُنّت- در جهت عمل به روش حکیمانه‌ اسلام با وجود مخالفت شدید با عقاید قدریه، نه تنها به فکر طرد و تبعید و اعدام «غیلان دمشقی» نبود، بلکه او را مقرب می‌داشت و به اندرزهای اصلاحی وی گوش می‌‌داد تا این‌که غیلان او را از عقاید سلف بریده و به سوی عقاید قدریه دعوت کرد و در این رابطه نامه‌ی مفصلی به او نوشت. عمر بن عبدالعزيز با نوشتن نامه‌ی دیگر به تمام اشکالات او پاسخ داد. بعدها زمانی که «هشام بن عبدالملک» بعد از تحقیق در مورد غیلان از شکست‌های وی در مناظره با عمر بن عبدالعزيز آگاه شد، دستور قتل وی را صادر کرد و ندانسته یک چهرهٔ مجاهد و قهرمان از او ساخت. «جبریه» که بر خلاف «قدریه» انسان را عاری از هر نوع استطاعت می‌دانست در مقابل «قدریه» توسط «جعد بن درهم» بنا نهاده شد و در عین حال که تند بادی از «قدریه» و «جبریه» به هر سود می‌دمید، فرقه‌های «ظاهریه» و «باطنیه» بوجود آمدند.
بخش دوم فصل اول کتاب شامل زندگی نامه حسن بصری، نخستین متکلم اهل سُنّت می‌شود. او عقاید باطل فرقه‌های مثل: قدریه و جبریه را نقد نموده است.نویسنده در فصل دوم از ظهور گروه معتزله و تأسیس آن توسط «واصل بن عطا» پس از کناره‌گیری از مجلس درسی «حسن بصری» تا نقل فلسفه و منطق يونان از جزیره قبرص به بغداد سخن می‌زند.
فصل سوم کتاب از محل تولد شیخ «ابوالحسن اشعری» آغاز می‌شود و نویسنده به ذکر تحول عظیم در عقاید ابوالحسن اشعری اشاره می‌کند. نویسنده در فصل چهارم طبقات اشاعره را بیان می‌کند و به ذکر نام‌ها، کارکرد‌‌ها و تألیفات علمای اشعری می‌پردازد. این معرفی با امام محمد غزالی آغاز می‌شود.
فصل پنجم با بیان عقاید اشاعره آغاز می‌شود. در ابتدا نویسنده تعریف علم کلام را در نزد اشاعره نقل می‌کند و می‌نویسد: «آگاهی از عقاید و باورهای دینی است (شامل مبدأ، معاد، نبوت و متعلقات آن) از راه اقامهٔ دلیل و براهین یقین بخش به گونه‌ای که شبه‌انگیز‌های پوچ‌گرایان نتواند هیچ تزلزلی در آن باورها پیدا کند.» (مراجعه نمایید:تهذيب الکلام، تفتازانی ج. ۱، ص. ۸-۹ )
فصل ششم کتاب اصول و فروع دین اسلام را بیان می‌‌کند.
فصل هفتم کتاب در برگیرنده‌ صفات خدواند متعال است. کلیه اوصافی که جایز است به خدا نسبت داده‌ شود «صفات خداوند» نامیده می‌شود. به‌طور کلی این صفات به دو بخش تقسیم می‌‌گردد؛ صفات ثبوتی و سلبی. در مورد این صفات در این بخش کتاب بحث‌های زیادی صورت گرفته است‌.
هم‌چنان در فصل هشتم بحث در مورد صفات داغ‌تر می‌شود و نویسنده در مورد صفت «کلام» نظریات معتزله، امام الحرمین، امام محمد غزالی، امام فخر الدين رازی، علامه تفتازانی و… را ذکر می‌کند.
فصل نهم در برگیرنده «صفات سلبی» است. و فصل دهم هم شامل «قضاء و قدر» می‌شود. نویسنده در فصل یازدهم این کتاب به سیر و تحولّ در عقاید «جبر و اختیار» نگاهی انداخته است.
نویسنده در فصل دوزادهم عقاید اشاعره و معتزله را در رد جبریه بیان می‌کند.
در فصل سیزدهم در باره ایمان به روز آخرت و عالم برزخ سخن رفته ‌است. نویسنده در فصل چهاردهم در باره زندگی دوباره انسان و وسعت بهشت سخن می‌زند و به شرح وضعیت کسانی که از فرمان خدا سرپیچی کرده‌اند (دوزخیان)، و تفاوت‌های مهم دوران اول زندگی انسان‌ها با دوران دوّم زندگی آن‌ها می‌پردازد‌.
فصل پانزدهم شامل اقامه‌ی برهان‌های عقلی بر لزوم تحقق معاد و ارائه پاسخ علمی به اشکال زنده‌شدن انسان‌ها می‌‌شود. در فصل شانزدهم به ایمان به فرشتگان، وظایف آن‌ها و به آفرینش نوع انسان بعد از آفرینش فرشتگان اشاره شده است.
فصل هفدهم شامل موضوعات ایمان به حقانیت کتاب‌های آسمانی، نظر قرآن‌کریم در مورد دیگر کتب آسمانی می‌گردد. فصل هژدهم و آخرین فصل کتاب موضوعات همچون: نبوّت عامه و نیاز مبرم زندگی اجتماعی به نبوت را بیان می‌کند.