رویکرد روسیه نسبت به افغانستان پس از تسلط مجدد طالبان

۱ـ مقدمه:

افغانستان با موقعیت مهم استراتژیک نقش تاثیرگذاری در اتصال کشور های آسیای مرکزی به آسیای جنوبی دارد و کشور های منطقه از تحولات این کشور تاثیر پذیر اند. در طول تاریخ رویداد های این کشور برای قدرت های منطقه‌ای و جهانی مانند روسیه از اهمیت زیادی برخردار بوده است بخصوص کشور های آسیای مرکزی که زمانی جز روسیه بوده و مسکو این منطقه را حیات خلوت خود میداند. پیوند های قومی و تعاملات فرهنگی بزرگی با این کشور دارند و از این ناحیه به شدت تاثیر پذیر اند. روسیه تلاش دارد تا در روند تحولات افغانستان نقش ویژه ای داشته باشد و روند بازی را طوری مدریت نماید که با منافع ملی روسیه هم‌خوانی داشته باشد. در این پژوهش به علل تجدید نظر در سیاست خارجی روسیه نسبت به تحولات افغانستان پس از ظهور مجدد طالبان خواهیم پرداخت.

۲ـ رویکرد نظری: رئالیسم تهاجمی

از منظر نظریه‌پردازان واقع‌گرایی تهاجمی، هدف نهایی دولت‌های تجدیدنظرطلب، دستیابی به جایگاه هژمونیک در نظام بین‌الملل است. این دولت‌ها به‌شدت در پی کسب قدرت‌اند و در صورت فراهم بودن شرایط، خواهان تغییر توزیع قدرت به نفع خود هستند. قدرت‌های بزرگ نیز همواره در پی هژمونی در منطقه خود بوده و هم‌زمان تلاش می‌کنند مانع ظهور هژمونی‌های رقیب در سایر مناطق شوند. واقع‌گرایی تهاجمی معتقد است دولت‌ها تابع صرف تحولات بین‌المللی نیستند، بلکه رفتار آن‌ها بر پایه توانمندی‌سازی، تاثیرگذاری بر دیگر کنشگران، و تلاش برای تغییر معادلات قدرت است. در این چارچوب، حتی دولت‌های ضعیف نیز در صورت یافتن فرصتی برای تغییر موازنه قوا، از آن بهره خواهند برد. کشورهایی که با تهدیدهای دائمی مواجه‌اند، اغلب ماهیتی تجدیدنظرطلب و رفتاری تهاجمی دارند. در نتیجه، هدف اصلی آن‌ها بیشینه‌سازی قدرت و امنیت است، ولو به بهای تضعیف امنیت دیگران. در این میان، افغانستان طی دهه‌های اخیر همواره صحنه دخالت قدرت‌های بزرگ بوده است. این نظم بیرونی، که از سوی هژمون جهانی یعنی ایالات متحده تحمیل شده، با واقعیت‌های منطقه‌ای هم‌خوانی نداشته و یکی از عوامل اصلی بی‌ثباتی و مانع شکل‌گیری نظم درون‌زا به شمار می‌آید. آمریکا با جلوگیری از حضور مؤثر سایر قدرت‌ها، نقش مسلط خود را حفظ کرده است.

بازگشت طالبان به قدرت، پیامدهای ژئوپلیتیکی قابل‌توجهی بر منطقه داشته است. روسیه، با هدف کاهش نفوذ آمریکا و مدیریت تحولات افغانستان، تلاش کرده از الگوی موازنه نسبی بهره گیرد. این کشور با رویکردی تهاجمی در پی تثبیت جایگاه منطقه‌ای خود و مهار تهدیدهای ناشی از بی‌ثباتی افغانستان است. مسکو، افغانستان را نه تهدید، بلکه فرصتی برای گسترش نفوذ خود می‌بیند. گرچه خروج غرب باعث کاهش درگیری‌ها شد، اما بی‌ثباتی و نگرانی‌های امنیتی را افزایش داد. در نتیجه، امنیت افغانستان برای روسیه اهمیت راهبردی یافته و نقش آن در معادلات منطقه‌ای پررنگ‌تر شده است و مسکو تلاش دارد تا به عنوان قدرت جهانی در روند صلح افغانستان نقش پر رنگ داشته تا از این طریق بتواند به تثبیت جایگاه بین‌المللی خود بپردازد.

۳ـ روسیه و افغانستان: پیوندهای امنیتی و ژئوپلیتیکی در سایه تحولات جدید

صلح و ثبات در افغانستان، یکی از مسائل کلیدی و چالش‌برانگیز سیاست بین‌الملل است که کشورهای بسیاری، به‌ویژه همسایگان آن در آسیای مرکزی، را درگیر کرده است. موقعیت جغرافیایی افغانستان، به‌ویژه هم‌مرزی با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان، آن را به نقطه‌ای راهبردی در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده و باعث شده است که روسیه توجه ویژه‌ای به تحولات این کشور معطوف بکند. افغانستان از منظر ژئوپلیتیکی، بخشی از حوزه منافع حیاتی روسیه به‌شمار می‌آید. هرچند دو کشور مرز مشترک ندارند، اما مجاورت افغانستان با آسیای مرکزی، که منطقه‌ای حساس برای کرملین است، باعث شده تا مسکو تلاش کند تهدیدهای بالقوه ناشی از این کشور مانند گسترش افراط‌گرایی، حضور گروه‌های تروریستی نظیر داعش و قاچاق مواد مخدر را با همکاری کابل در نطفه خنثی کند. تاریخ روابط کابل و مسکو نشان‌دهنده نوعی نزدیکی در دوره‌هایی خاص بوده است. از دوران اتحاد جماهیر شوروی تا دوره پس از فروپاشی آن، روسیه همواره کوشیده است نقش فعالی در تحولات افغانستان ایفا کند. پس از فروپاشی شوروی، سیاست خارجی روسیه معطوف به ایجاد کمربند امنیتی پیرامونی شد و افغانستان به‌دلیل موقعیت راهبردی خود، بخشی مهم از این راهبرد را تشکیل داد. هدف اصلی مسکو، کنترل تهدیدها از طریق توسعه نفوذ در پیرامون جغرافیای خود و ممانعت از نفوذ رقبا، به‌ویژه ایالات متحده آمریکا، بوده است. با خروج نیروهای ناتو از افغانستان و تسلط طالبان، فصل جدیدی در سیاست این کشور گشوده شد که توازن نیروها و جایگاه بازیگران داخلی و خارجی را دگرگون ساخت. گرچه میزان خشونت‌های جنگی کاهش یافت، اما سطح کلی بی‌ثباتی و نااطمینانی افزایش پیدا کرد. در چنین شرایطی، روسیه تلاش کرد در چارچوب اهداف منطقه‌ای و بین‌المللی خود، رویکردی فعال و چندلایه در قبال افغانستان اتخاذ کند. در این راستا، کرملین با بهره‌گیری از دیپلماسی چندجانبه و ابزارهایی چون سازمان پیمان امنیت جمعی، سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همچنین همکاری با قدرت‌هایی چون چین و هند، کوشید جایگاه راهبردی خود را در آسیای مرکزی تثبیت کرده و خلأ ناشی از خروج ناتو را پر نماید. روسیه در این مسیر، نه‌تنها بر تقویت تعاملات با طالبان تمرکز کرده، بلکه در عین حال، با بهره‌گیری از فرصت‌های دیپلماتیک، استراتژی ضدآمریکایی خود را نیز پیش برده است. هدف نهایی روسیه، تبدیل شدن به یکی از بازیگران اصلی تأمین امنیت در آسیای مرکزی و مدیریت تحولات افغانستان با کمترین هزینه و بیشترین تأثیر است. در این چارچوب، حضور غیرمستقیم اما مؤثر در عرصه سیاسی افغانستان، تلاشی است برای حفظ ثبات منطقه‌ای، مهار تهدیدهای فراملی و تقویت جایگاه بین‌المللی روسیه در رقابت با غرب.

۴ـ سیاست و نگرانی مسکو پس از تحولات جدید در افغانستان

آنچه بیش از هر چیز موجب نگرانی روسیه شده، نه صرفاً خروج نیروهای آمریکایی، که از پیش قابل پیش‌بینی بود، بلکه ناکامی دولت کابل در حفظ نظم و عملکرد ساختارهای اساسی حکمرانی بود. از منظر مسکو، چالش اصلی نه در برخورد با طالبان یا ظهور یک حکومت اسلامی‌گرا، بلکه در ضعف ساختار قدرت مرکزی‌ای نهفته است که قادر به مدیریت کشور و حفاظت از مرزها، به‌ویژه مرزهای منتهی به آسیای مرکزی، باشد. در این شرایط، پراکندگی سلاح‌های سنگین و رهاشده نیز به‌عنوان عامل مضاعف، وضعیت امنیتی را وخیم‌تر کرده است. روسیه به‌طور خاص و با دقت بالا، تحولات افغانستان را زیر نظر دارد و با رویکردی محافظه‌کارانه در پی یافتن بهترین راهکار برای مواجهه با پیامدهای احتمالی آن است. نگرانی اصلی مسکو از تبدیل شدن افغانستان به کانونی برای بی‌ثباتی در منطقه و تهدیدات امنیتی علیه روسیه و متحدانش در آسیای مرکزی ناشی می‌شود. به‌رغم تهدیدات ناشی از تحرکات گروه‌های تروریستی مانند داعش، مسئله قاچاق مواد مخدر همچنان یکی از جدی‌ترین چالش‌های امنیتی محسوب می‌شود؛ چرا که افغانستان یکی از منابع اصلی تولید و انتقال این مواد از مسیر آسیای مرکزی به روسیه است. از دیگر نگرانی‌های عمده روسیه، احتمال نفوذ و فعالیت گروه‌های افراطی و تروریستی در کشورهای آسیای میانه از خاک افغانستان است؛ چرا که این مسئله می‌تواند بهانه‌ای برای مداخله کشورهای غربی، به‌ویژه آمریکا، در این منطقه فراهم آورد. در این میان، کشورهای آسیای مرکزی نیز در برابر طالبان مواضع متفاوتی اتخاذ کرده‌اند. آنان در تلاش‌اند تا ضمن مذاکره با طالبان درباره صلح و آینده سیاسی افغانستان، مانع از تقویت گروه‌های تندرو و استفاده آنان از خاک افغانستان برای تهدید امنیت داخلی خود شوند. این وضعیت روسیه را بر آن داشته است تا با هماهنگی نزدیک‌تر با متحدان منطقه‌ای خود، به‌ویژه در قالب سازمان پیمان امنیت جمعی، به مقابله با این تهدیدات بپردازد و از ظرفیت‌های موجود برای حفظ ثبات منطقه‌ای بهره گیرد. روسیه در حال حاضر با استفاده از مجموعه ابزارها خود از جمله نفوذ دیپلماتیک و نظامی در تلاش است تا با تعامل با کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی با افغانستان بپردازد. با این رویکرد چند منظوره روسیه علاقه‌مند به تحکیم حضور نظامی در آسیای مرکزی، تقویت شهرت خود به عنوان یک شریک دیپلوماتیک کلیدی در منطقه‌ و تبدیل شدن به یک بازیگر مهم‌تر در اتصال اقتصادی افغانستان به آسیای مرکزی، جنوبی و غربی است.

۵ـ مواضع روسیه در قبال حاکمان جدید در افغانستان

بیشترین اولویت مسکو را پر کردن خلای امنیتی پس از خروج آمریکا از افغانستان به خود جلب کرده است. این کشور مشتاق ایفای نقش میانجی در مسائل مرتبط به افغانستان و فراتر از آن است. نگرانی های امنیتی پس از تحولات افغانستان به مسکو این مزیت را استراتژیک داده است تا نفوذ خود را در قلب اوراسیا بازسازی نماید. پس از خروج نیروهای آمریکایی و تسلط طالبان بر کابل در اوت ۲۰۲۱، روسیه سیاستی محتاطانه اما فعال در قبال تحولات افغانستان در پیش گرفت. گرچه در ابتدا نگرانی قابل توجهی درباره فروپاشی دولت پیشین نداشت و حتی کانال‌های دیپلماتیک غیررسمی خود را با طالبان حفظ کرد، اما تحولات جدید باعث شد تا سیاست خارجی و امنیتی خود را در قبال افغانستان بازتعریف نماید. افغانستان از دیرباز بخشی حیاتی از محیط امنیتی نزدیک روسیه به شمار می‌رود. موقعیت جغرافیایی افغانستان در همسایگی کشورهای آسیای مرکزی، اهمیت ویژه‌ای در راهبردهای مسکو داشته است. در این چارچوب، مسکو تحولات افغانستان را نه فقط به‌عنوان عاملی در ثبات منطقه، بلکه به عنوان فرصتی برای گسترش نفوذ خود در آسیای میانه می‌بیند. روسیه کوشیده از طریق سازمان‌هایی چون سازمان پیمان امنیت جمعی، سازمان همکاری‌های شانگهای و اتحاد اوراسیا، چارچوبی چندجانبه برای مدیریت پیامدهای این تحولات ایجاد کند. رویکرد روسیه نسبت به طالبان دو جنبه دارد؛ از یک سو، مسکو با رویکردی واقع‌گرایانه در پی تعامل و گفت‌وگو با طالبان است تا خلأ قدرت و ناامنی در مرزهای جنوبی آسیای مرکزی ایجاد نشود. از سوی دیگر، بر ضرورت شکل‌گیری دولتی فراگیر که در آن همه اقوام و گروه‌های سیاسی مشارکت داشته باشند، تأکید دارد تا از تثبیت انحصار قدرت جلوگیری شود. مسکو مشروعیت طالبان را مشروط به رفتارهای آن‌ها در عرصه‌های سیاسی و مبارزه با تروریسم می‌داند. روسیه بر گسترش روابط دیپلماتیک و همکاری‌های راهبردی با طالبان تمرکز کرده است؛ هدفی که با تأکید بر توسعه مناسبات اقتصادی و امنیتی همراه است و در جهت افزایش نفوذ و تأثیرگذاری در افغانستان صورت می‌گیرد. مسکو می‌خواهد با این سیاست، جایگاه خود را به عنوان بازیگر اصلی در معادلات منطقه‌ای حفظ کند. علاوه بر این، روسیه خواهان تضمین‌هایی است که طالبان اجازه ندهند خاک افغانستان به پایگاهی برای حمایت از گروه‌های تروریستی تبدیل شود. این خواسته بخشی از تلاش مسکو برای حفاظت از منافع راهبردی و حفظ ثبات در آسیای مرکزی است. مواضع روسیه درباره طالبان، مجموعه‌ای از تعامل فعال و همزمان بازدارندگی هوشمندانه است؛ سیاستی که بر اساس ملاحظات ژئوپلیتیکی، ثبات منطقه‌ای و حفظ نفوذ راهبردی طراحی شده و کمتر بر مباحث ایدئولوژیک تمرکز دارد.

۶ـ نتیجه گیری

روابط سیاسی روسیه و افغانستان پس از تسلط طالبان در اوت ۲۰۲۱، نمایانگر نوعی واقع‌گرایی استراتژیک و موازنه‌گرایانه از سوی مسکو است. روسیه، بدون به رسمیت شناختن رسمی دولت طالبان، از نخستین کشورهایی بود که سفارت خود را در کابل باز نگاه داشت و به تعاملات دیپلماتیک با حاکمان جدید افغانستان ادامه داد. این رویکرد، نه از مشروعیت‌بخشی، بلکه از نیاز به حفظ نفوذ منطقه‌ای و مدیریت مخاطرات سیاسی–امنیتی ناشی می‌شود. روسیه طالبان را به‌عنوان یک واقعیت سیاسی در افغانستان پذیرفته و در تلاش است با حفظ روابط کنترل‌شده، این گروه را به رفتارهای مسئولانه و سازگار با نظم منطقه‌ای سوق دهد. مسکو نشست‌های چندجانبه‌ای همچون “قالب مسکو” را برگزار کرده که در آن نمایندگان طالبان نیز حضور داشته‌اند. این نشست‌ها نماد تلاش روسیه برای ایفای نقش میانجی و ایجاد چارچوبی برای تعامل منطقه‌ای بدون دخالت مستقیم غرب است.

در سطح کلان، رویکرد سیاسی روسیه نسبت به افغانستان بر سه اصل استوار است: اول، پیشگیری از گسترش بی‌ثباتی و افراط‌گرایی به مرزهای جنوبی‌اش؛ دوم، تثبیت نقش رهبری خود در آسیای مرکزی و فراتر از آن؛ و سوم، کاهش میدان نفوذ ایالات متحده و ناتو در منطقه. روسیه، اگرچه نگران تهدیدات تروریستی و ضعف مشروعیت طالبان است، اما به‌واسطه خلأ قدرت غربی، تلاش کرده است از این وضعیت به نفع دیپلماسی چندلایه خود بهره ببرد. یکی دیگر از ابعاد مهم روابط سیاسی، تلاش روسیه برای برقراری توازن در روابط با سایر بازیگران تأثیرگذار در افغانستان، از جمله ایران، چین، پاکستان و هند است. در این میان، مسکو تلاش کرده با حفظ ارتباط با همه طرف‌ها، موقعیت خود را در معادلات سیاسی افغانستان تقویت کند بدون آن‌که درگیر رقابت‌های مستقیم یا بازی‌های پرهزینه شود. روابط سیاسی روسیه با افغانستان پس از بازگشت طالبان، نمونه‌ای از دیپلماسی مصلحت‌گرایانه با تأکید بر امنیت منطقه‌ای و رقابت ژئوپولیتیکی است. این روابط در عین پرهیز از مشروعیت‌بخشی رسمی، روندی تدریجی اما رو به تثبیت را تجربه می‌کند که در صورت تغییر در ساختار داخلی طالبان یا تحولات منطقه‌ای می‌تواند به سمت رسمیت‌یافتن یا قطع کامل سوق یابد.