دموکراسی وارداتی در افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: عرفات خلیل
1403/08/23
3:11 ب.ظ
بازدید: 61

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در دو دهه گذشته، افغانستان شاهد تلاش گسترده‌ای برای پیاده‌سازی دموکراسی به عنوان یک مدل حکومتی بود؛ مدلی که از بیرون و با استفاده از ابزارهای نظامی و سیاسی به این کشور تحمیل شد. با این حال، این تجربه بیشتر به بی‌ثباتی، فساد و ناکارآمدی منجر شد تا تحقق وعده‌های یک نظام دموکراتیک. این ناکامی‌ها نشان می‌دهند که دموکراسی وارداتی، به ویژه در جوامعی با بافت‌های قبیله‌ای و تنوع قومی، به جای یک راه‌حل، خود به یک معضل تبدیل می‌شود.

در دو دهه گذشته، افغانستان شاهد تلاش گسترده‌ای برای پیاده‌سازی دموکراسی به عنوان یک مدل حکومتی بود؛ مدلی که از بیرون و با استفاده از ابزارهای نظامی و سیاسی به این کشور تحمیل شد. با این حال، این تجربه بیشتر به بی‌ثباتی، فساد و ناکارآمدی منجر شد تا تحقق وعده‌های یک نظام دموکراتیک. این ناکامی‌ها نشان می‌دهند که دموکراسی وارداتی، به ویژه در جوامعی با بافت‌های قبیله‌ای و تنوع قومی، به جای یک راه‌حل، خود به یک معضل تبدیل می‌شود.
1 :ریشه‌های ناکامی دموکراسی وارداتی در افغانستان
دموکراسی به عنوان یک مفهوم، نیازمند زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی خاصی است تا بتواند در آن رشد و توسعه یابد. در افغانستان، این بسترها وجود نداشت و ساختارهای قبیله‌ای و شکاف‌های قومی نه تنها با اصول دموکراتیک هم‌خوانی نداشتند، بلکه عملاً آن را تضعیف کردند. به طور خاص، انتخابات در افغانستان به عرصه‌ای تبدیل شد که بیشتر حول محور رقابت‌های قومی می‌چرخید، به طوری که سیاست‌مداران از این شکاف‌ها برای تقویت پایگاه‌های خود استفاده می‌کردند. یکی از موانع عمده دیگر، وابستگی به قدرت‌های خارجی بود. دموکراسی در افغانستان نه از دل خواست مردم بلکه از سوی قدرت‌های بین‌المللی تحمیل شد، که مشروعیت آن را در چشم مردم کاهش داد. به همین دلیل بسیاری از مردم افغانستان این دموکراسی را متعلق به خود نمی‌دانستند و در مشارکت واقعی در آن تردید داشتند.
ساختارهای حکومتی افغانستان، که باید در خدمت دموکراسی و ایجاد نهادهای قوی و مستقل قرار می‌گرفت، به دلیل فساد و وابستگی به گروه‌های قومی و کمک‌های خارجی با ناکارآمدی مواجه شد. این وضعیت نه تنها شفافیت را از بین برد، بلکه باعث گسترش فساد و تضعیف اعتماد عمومی شد و اصلاحات ساختاری را غیرممکن ساخت.

۲ : چرا دموکراسی در افغانستان ناکام ماند؟
دموکراسی مفهومی است که بسیاری از ملت‌ها با تلاش و مبارزه به آن دست یافته‌اند، اما در افغانستان این مفهوم نه به عنوان یک خواست درونی، بلکه به عنوان الگویی وارداتی و تحمیلی وارد شد. دموکراسی در افغانستان در سایه جنگ و مداخله خارجی شکل گرفت و از همان ابتدا با چالش‌های عمیق ساختاری و اجتماعی مواجه بود. یکی از اصلی‌ترین موانع عدم موفقیت دموکراسی در افغانستان، نبود هویت ملی مشترک میان اقوام مختلف این کشور بود.
افغانستان کشوری با تنوع قومی و فرهنگی است، اما به جای استفاده از این تنوع برای تقویت وحدت ملی، این تفاوت‌ها به مانعی برای همکاری و همگرایی تبدیل شد. تنوع قومی زمانی مانع پیشرفت دموکراسی شد که مردم به جای توجه به منافع ملی و مشترک، بیشتر به محور قومیت خود توجه کردند. به عبارت دیگر، هر قوم بیشتر به دنبال حفظ قدرت و منافع خود بود و این موضوع باعث شد انتخابات و توزیع قدرت تبدیل به عرصه‌ای برای رقابت‌های قومی شود. در نتیجه، مردم به جای انتخاب نمایندگانی با برنامه‌های مناسب، بیشتر به کسانی رای دادند که از قوم یا گروه خودشان بودند.

همچنین بخوانید: روز جهانی تنوع فرهنگی

۳ : آیا مدل دموکراسی افغانستان موفق بود؟ مقایسه با کشورهای همسایه
مقایسه مدل دموکراسی افغانستان با کشورهای همسایه‌ای مانند پاکستان، ایران و کشورهای آسیای مرکزی نشان می‌دهد که علی‌رغم مشکلات مشابه در این کشورها، دموکراسی در افغانستان به دلایل مختلف با ناکامی‌های جدی‌تری روبه‌رو شد.
در پاکستان، دموکراسی به رغم چالش‌های قومی و مذهبی، نهادهایی برای برگزاری انتخابات و ایجاد فضایی برای رقابت‌های سیاسی وجود دارد. هرچند که ارتش نقش مهمی در سیاست این کشور ایفا می‌کند، اما نهادهای دموکراتیک به طور مستمر و در برخی موارد مستقل از مداخلات خارجی عمل کرده‌اند. در ایران نیز با وجود محدودیت‌ها و نهادهای غیرمنتخب مانند مقام رهبری، نهادهای دموکراتیک همچنان نظارت‌هایی در عرصه سیاست دارند. در کشورهای آسیای مرکزی مانند ازبکستان و قزاقستان، علی‌رغم حکمرانی‌های نیمه‌دموکراتیک، این کشورها با اقتدارگرایی مواجه بودند که به آنها اجازه داده تا فرآیندهای دموکراتیک را در چارچوب خود حفظ کنند.
اما افغانستان در این مقایسه با چالش‌های پیچیده‌تری روبه‌رو بود. دلیل عمده این تفاوت در این است که در افغانستان دموکراسی به طور کامل از بیرون و به واسطه مداخله قدرت‌های خارجی طراحی شد و نه بر اساس خواست و نیازهای داخلی. این موضوع مشروعیت نظام را کاهش داد و بسیاری از مردم احساس کردند که در فرآیند سیاسی مشارکت ندارند و دموکراسی به آن‌ها تعلق ندارد. علاوه بر این، ساختارهای قبیله‌ای و قومی و نبود هویت ملی مشترک میان مردم افغانستان، منجر به این شد که سیاست به جای تمرکز بر منافع ملی، بیشتر حول رقابت‌های قومی و قبیله‌ای بچرخد. این امر از کارایی مدل دموکراسی و تحقق آن در افغانستان جلوگیری کرد.
در نتیجه، مقایسه مدل دموکراسی افغانستان با کشورهای همسایه نشان می‌دهد که در حالی که کشورهای دیگر توانسته‌اند نهادهای دموکراتیک خود را با وجود مشکلات داخلی حفظ کنند، دموکراسی در افغانستان به دلیل مداخله‌های خارجی، نبود پایه‌های اجتماعی و اقتصادی مناسب، و اختلافات قومی و قبیله‌ای نتوانست به طور مؤثر شکل گیرد و به بحران‌های داخلی منجر شد.

همچنین بخوانید: هشت مارچ و چهار خواسته‌ی مشروع زنان افغانستان

۴ : پیامدهای دموکراسی تحمیلی در افغانستان
یکی از مهم‌ترین پیامدهای دموکراسی وارداتی، تقویت اختلافات قومی بود. به جای ایجاد وحدت ملی، سیاست افغانستان حول محور قومیت و رقابت‌های قومی می‌چرخید. توزیع قدرت به طور عمده بر اساس تعلقات قومی صورت گرفت و این موجب شد که اقوام مختلف نه تنها همکاری نکنند، بلکه در پی تقابل و رقابت با یکدیگر باشند.
همچنین، وابستگی دولت‌های افغانستان به کمک‌های خارجی و حمایت نظامی قدرت‌های غربی، مشروعیت این دولت‌ها را در چشم مردم کاهش داد. مردم احساس می‌کردند که این دولت‌ها نمایندگان واقعی آنها نیستند، بلکه به عنوان ابزارهایی در دست قدرت‌های خارجی عمل می‌کنند.
فساد گسترده و ناکارآمدی در سطوح مختلف حکومتی، باعث افزایش بی‌اعتمادی عمومی به کل مفهوم دموکراسی شد. این بی‌اعتمادی زمینه‌ساز تقویت گروه‌های مخالف و بازگشت طالبان به عرصه سیاسی شد.

۵ : دموکراسی در افغانستان به عنوان پروژه‌ای خارجی و تحمیلی
افغانستان از ابتدا با چالش‌های متعددی در زمینه پیاده‌سازی دموکراسی روبه‌رو بود. یکی از مهم‌ترین دلایل این چالش‌ها، این بود که دموکراسی در این کشور به عنوان یک پروژه وارداتی و تحمیلی از سوی قدرت‌های خارجی معرفی شد و در واقع، به جای این که از نیازها و اراده مردم افغانستان برخیزد، بیشتر توسط مداخله‌های بین‌المللی به این کشور تحمیل گردید. این مسئله باعث شد که مردم افغانستان دموکراسی را به عنوان سیستمی از بیرون تلقی کنند که آن‌ها نقشی در شکل‌دهی به آن نداشتند.
در این شرایط، دموکراسی که در افغانستان به وجود آمد، بیشتر به یک ابزار در دست قدرت‌های خارجی تبدیل شد و این مسئله مشروعیت آن را در چشم مردم کاهش داد. وقتی یک نظام سیاسی از بیرون شکل می‌گیرد و از کمک‌های نظامی و مالی خارجی برای بقا استفاده می‌کند، نمی‌تواند در دل مردم ریشه بدواند و اعتماد آن‌ها را جلب کند. به همین دلیل، مردم افغانستان، به ویژه در مناطقی که کمتر درگیر فرآیندهای سیاسی بودند، احساس می‌کردند که این دموکراسی نه متعلق به آن‌هاست و نه نیازهای واقعی آن‌ها را برطرف می‌کند.

همچنین بخوانید: ملا هبت‌الله بر ترویج مفاهیم اسلامی در بادغیس تاکید کرد

نتیجه‌گیری: راه دموکراسی از داخل آغاز می‌شود

تجربه افغانستان نشان می‌دهد که دموکراسی نمی‌تواند به عنوان یک بسته آماده از بیرون وارد شود. برای موفقیت در پیاده‌سازی دموکراسی، لازم است که این فرآیند از درون جامعه شکل بگیرد و از دل نیازها و اراده مردم ناشی شود. مداخله‌های خارجی بدون درک عمیق از شرایط داخلی تنها به تشدید بی‌ثباتی و بحران‌های جدید منجر می‌شود. افغانستان نیازمند فرآیند دموکراتیکی است که به طور واقعی و از درون جامعه آغاز شود، نه به صورت تحمیلی از بیرون .

نوشته های مرتبط :