جدال عقل و عشق؛ امام فخر رازی و عرفان اسلامی

دسته: تحلیل
نویسنده: کیان نیا
1404/01/04
11:37 ق.ظ
بازدید: 33

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در اوج شکوه و عظمت فرمانروایی سلطان محمد خوارزم شاه دانشمندی با فر و ابهت بی همتا با جمعی که تعدادشان همواره به صدها و گاهی به هزاران نفر می‌رسید وارد شهر هرات یکی از نامدار ترین شهرهای خراسان بزرگ گشت، در راه او از والی و شحنه تا هرکس دیگر برای عرض احترام و ارادت در دوسوی صف بسته و به استقبال او هرچه تمام اهتمام ورزیدند، دانشمند مذکور وارد شهر گشت و در باغ خود که مکانی مزین و مرتب و پر احترام بود با ابهت و عظمت ویژه ای مسکن گزید، نامش محمد بود و فرزند کسی بنام عمر رازی که از ری به هرات آمده و در این شهر آباد و مرفه که بقول مقدسی مرکز تجاری اقتصادی خراسان بود مسکن گزیده بود، محمد پسر وی مسیر درس را در پیش نهاده و مقداری در هرات و سپس با مسافرت در خوارزم و بلخ و باقی نواحی خراسان به علم و دانش روزگار خود واقف گشت که فراتر از آن بر آن چیر گشت.

در اوج شکوه و عظمت فرمانروایی سلطان محمد خوارزم شاه دانشمندی با فر و ابهت بی همتا با جمعی که تعدادشان همواره به صدها و گاهی به هزاران نفر می‌رسید وارد شهر هرات یکی از نامدار ترین شهرهای خراسان بزرگ گشت، در راه او از والی و شحنه تا هرکس دیگر برای عرض احترام و ارادت در دوسوی صف بسته و به استقبال او هرچه تمام اهتمام ورزیدند، دانشمند مذکور وارد شهر گشت و در باغ خود که مکانی مزین و مرتب و پر احترام بود با ابهت و عظمت ویژه ای مسکن گزید، نامش محمد بود و فرزند کسی بنام عمر رازی که از ری به هرات آمده و در این شهر آباد و مرفه که بقول مقدسی مرکز تجاری اقتصادی خراسان بود مسکن گزیده بود، محمد پسر وی مسیر درس را در پیش نهاده و مقداری در هرات و سپس با مسافرت در خوارزم و بلخ و باقی نواحی خراسان به علم و دانش روزگار خود واقف گشت که فراتر از آن بر آن چیر گشت.
او که به تیزی ذهن و روانی قلم و سخن کم کم شهره عالم اسلامی میگشت تقرب ویژه ای نیز در دربار فرمانروایی غوریان یافت و در فیروزکوه و هرات از سوی آنان مورد تکریم قرار می‌گرفت.
در همین زمان این محمد که لقب فخرالدین نیز از سوی حاکمان خراسان دریافت کرده بود به تدریس در مسجد جامع هرات که روزگاری نه چندان دور محل تدریس خواجه عبدالله انصاری نیز بود پرداخت و از این زمان بود که شهره آفاق گشت و از دورترین نقاط عالم اسلامی برای فراگیری علوم به نزد او می آمدند.
مجلس درس فخر رازی به قول سلطان العلما بها ولد پدر مولانا و مخالف فخر رازی، به درجه ای رسید که شبها مردمان با چراغهای بدست می آمدند تا برای خود در صف‌های اول مسجد جامع جای بگیرند و بتوانند فردا سخنان این مرد فرزانه و متبحر را بشنوند و روزها چنان میشد که نه در مسجد جامع که در اطراف آن نیز جایی برای ایستادن و شنیدن سخنانش یافت نمیشد.
برای این آدم که صیت شهرت او همه عالم اسلامی را در بر می‌گرفت و در مناظره با مخالفان از جمله معتزله و سایر فرق از قوت کلام و از تیزی ذهن برخوردار بود و در هر میدانی آنان را به سختی در هم می‌شکست همیشه ماندن در یک جا ممکن نبود او سیر و سیاحت را بسیار می پسندید و چنانکه از تفسیر او بر می آید در میان راه ها نیز که جمعی معمولا بیش از چند صد نفر شاگرد و پیرو او را همراهی می‌کردند تا در این راه نیز از کسب فیض غافل نمانند به نوشتن مبادرت می‌ورزید و بخش بزرگی از نوشته های وی به همین زمان مسافرت های وی مرتبط است.
فخر رازی البته همانند هر آدم معروف دیگر مخالفان خود را نیز داشت.
فخر رازی به علم کلام و فلسفه علاقه ورزیده بود و شایسته چنان ذهن قوی ای نیز همین بود، چنان ذهنی را نمیشد در خانقاه نشاند و بر ریاضت سوق داد، البته این کار چنان تلاش ذهنی ای کار ندارد و فلسفه است و کلام است که برای چنین ذهنی خوراک مناسب به حساب می آید.
فخر رازی در اشتغال خود به کلام و فلسفه بیش از همه صوفیان را متوجه خود ساخت صوفیان بر خلاف او که راه های وصول به حقیقت را چندگانه نیز می‌دید فقط یک راه را برای وصول به حقیقت و حق می‌دیدند و آن علمی است که بقول شمس تبریزی لدنی است و باقی علوم از جمله فلسفه علوم ضاله اند و مسیر گمراهی را هموار میکنند.
با شهرت فخر رازی وی محبوبیت ویژه ای نزد سلطان محمد خوارزمشاه کسب کرد، و این به مذاق اکثر بزرگان خوش نخورده و وی را به لحن های گوناگون مورد خطاب قرار میدادند، در این میان مخالف نامدار او پدر مولانای بلخ سلطان العلما بها ولد بود که در مجالس وعظ و ارشاد عینا و عیانا فخر رازی و طریق او را ضاله میشمرد و بر خلاف حقیقت و در تقابل با آن.
او بصورت واضح از امام فخر انتقاد می‌کرد و او را اهل عقل میشمرد و معتقد بود عقل توانایی رسیدن به حقیقت را ندارد و مسیر غلطی را می‌پیماید، و بارها حتی در حضور سلطان نیز به امام فخر بصورت بسیار واضح میتازید، پس از وی نیز شمس تبریزی در مقالات خود فخر رازی و مسیر او را نادرست شمرده و گاهی به تکفیر وی نیز مبادرت می‌ورزید، چنانکه سخنی که پیروان مولانا و شمس ده ها سال پس از وفات امام فخر رازی درست کرده که او گفته است «محمد تازی چنین گفت و محمد رازی چنین میگوید.» این جمله را عیناً کفر دانسته اند و گوینده را نیز بصورتی کافر شمرده اند.
این سخن از زبان امام فخر هرچند درست نیست اما با آن هم پس از آنکه شمس تبریزی به کافر بودن امام فخر رازی اشاره میکند میگوید «مگر اینکه توبه کند.»
افلاکی و سپهسالار نیز که پیروان بعدی مولانا هستند و زندگینامه مولانای بزرگ را نسبتا به آنها مدیونیم به امام فخر اتهاماتی از قبیل اینکه او باعث این موضوع بوده است که پدر مولانا سلطان العلما از بلخ به قونیه کوچ کند، زده اند.
البته این سخن مطابق آنچه ایشان روایت کرده اند نادرست است و غیر قابل قبول زیرا امام فخر رازی در سال ۶۰۶ هجری وفات کرده است و حال آنکه پدر مولانا در سال ۶۱۰ به سوی قونیه از بلخ رهسپار شد.
و اگر درست هم می‌بود باز امام فخر کار درستی انجام داد زیرا اگر خانواده مولانا در بلخ می‌ماندند در هجوم مغول قتل عام میشدند و امروز دیگر مولانایی نمی‌داشتیم.
اما جدای از پیروان طریقه مولویه که امام فخر را عقل گرا دانسته و دشمن ذوق و شوق و عرفان معروفی کرده اند و تهمت کافری نیز به او روا داشته اند
« (شمس تبریزی) گفت فخر رازی چه زهره داشت که گفت: محمد تازی چنین میگوید و محمد رازی چنین میگوید. این مرتد وقت نباشد؟ این کافر مطلق نبود؟ مگر توبه کند.» مناقب افلاکی
دیگران در مورد او بصورت کل چنین دیدگاهی نداشته اند.
در این زمانه البته جدای از مولانا و پدرش و شمس تبریزی عارفان بزرگ دیگری نیز در سرتاسر بلاد اسلامی حضور داشته اند، که با امام فخر و در مورد او اظهار نظر کرده اند بگونه نمونه نامه محی الدین ابن عربی به امام فخر رازی است که لحن بسیار نرم و دوستانه دارد و بر خلاف لحن شمس تبریزی و پدر مولانا که فخر رازی را متهم کرده و به این و آن منسوبش کرده اند ابن عربی بصورت برادر وار با امام فخر صحبت میکند و میگوید آنا احبک من تورا دوست دارم و سپس با لحن نصیحت گونه امام فخر را میگوید که مسیر ذوق و شوق و عرفان را بگیرد و راه عقل را که نتیجه اش ارزشی ندارد رها کند.
و جالب است که در این میان خود امام فخر رازی نیز در کتابی بنام الفرق به صوفیه اشاره کرده و آنان را به شش دسته تقسیم میکند و سپس یکی از آنها را تایید نموده و بقیه را رد میکند. و آنان را با عبارت «اینان بهترین عالمیان اند.» می‌ستاید و البته به تهمت زبان نمی گشاید و بر خلاف بزرگان طریقت مولویه و پدر مولانا جوابی تند و بد هم به آنان نمی‌دهد.
روایت کرده اند که هرگاه بحث صوفیه میان سلطان علاءالدین محمد خوارزمشاه و امام فخر رازی پیش می آمد سلطان از صوفیه تعریف کرده و می‌گفت اینان اهل حال اند و در مدتی بسیار کم مکاشفه بر آنان همواره گشته و در طریق خود به موفقیت نایل میشوند بر خلاف طالبان علم که ده ها سال باید درس بخوانند تا بتوانند کسی شوند، این سخن بر امام گران می آمد و در نهایت دستور داد تا شاگردانش بروند و دو تن از خربندگان اصطبل شاهی را بیاورند و لباس صوفیان بر تن آنان کرده و آنان را بر سجاده نشانده و عده ای نیز گرد شان طواف کنند و از سلطان خوارزمشاه خواست تا با او به یک مجلس صوفیانه حضور یابد، سلطان نیز آمده و آنان را باور کرده و لحظاتی با آنان بود و سپس موقع برگشتن امام فخر داستان را برای سلطان بیان کرد که اینگونه افرادی هم می‌توانند لباس پوشیده و بزرگ و اهل عرفان و طریقت شمرده شوند و گویا پس از آن بود که سلطان دیدگاهش در مورد صوفیان تغییر کرد، این نقطه البته بیشتر انتقاد اصلی امام فخر رازی را نسبت به اکثریت صوفیان زمانه اش که فقط لباس تصوف دارند و تظاهر میکنند نشان میدهد در حالیکه او آنان را نقد میکند خود تصوف را هیچگاه به انتقاد نمی گیرد و آن را تایید میکند.
یکی از معاصران دیگر امام فخر رازی شیخ روزبهان بقلی معروف است، چنانکه یکی از نوادگان شیخ نوشته است میان روزبهان و امام فخر مکاتبه جریان داشته است و امام خود صوفی و پیرو تصوف و عرفان بوده است و نه مخالف آن، او عقل را می‌ستوده و چنانکه از سخن مولف کتاب تحفه اهل عرفان بر می آید امام فخر رازی شیخ روزبهان را کامل ترین چهره تصوف در فارس در شمار می آورده است.
اما در نهایت امام فخر رازی از بزرگان عرفان نیست ولی بدون شک از برترین ذهن ها و فلاسفه تاریخ ماست.
اما برگردیم به داستان خود که در ابتدا شروعش نهادیم…
این مرد دانشمند که در باغ خود با جمع اصحاب و دوستان خود نشسته است همین فخر رازی معروف است و او را لقب شیخ الاسلام نیز داده اند در این زمانه که خود مغرور به علم و جاه و جلال خود است وقتی چندین روز در شهر هرات میماند و همه مردمان به دیدن او و عرض ادب و ارادت خدمتش می‌رسند می پرسد آیا کسی هم هست که به نزد من که پیشوای دینم و بزرگ خراسان نیامده باشد؟
به او می‌گویند آری یک نفر نیامده است امام در تعجب اینکه او چرا نیامده است میماند و مردم محفلی ترتیب میدهند و در قسمتی از شهر فرد مذکور را همراه امام به این مجلس دعوت می‌کنند، وقتی امام این چهره را میبیند از او میخواهد که خود را معرفی کند و اینکه چرا به دیدار پیشوای دین نیامده او طفره می‌رود و میگوید من آدم ناتوانی هستم و قدر عالمی به این بزرگی را ندارم امام به او میگوید سخنانت بوی تصوف میدهند و سپس با او به مباحثه می پردازد، این فرد را میشناسد که شیخ نجم الدین کبری بزرگترین پیشوای عرفان و تصوف زمان خود است و سپس در این میدان با هم به رقابت می پردازند و امام فخر رازی که در هیچ مباحثه ای شکست نخورده است و به این همیشه می‌نازد اینجا شکست میخورد و در برابر نجم الدین کبری زانوی ارادت بر زمین میزند، البته این زمان امام در اواخر حیات خود است و از همینجاست که در نهایت میل به سوی تصوف می‌کشاند و به عرفان علاقه می‌ورزد و در شعر عربی ای بیزاری خود را از عقل و عقل گرایی بیان میکند:
نهایت اقدام العقول عقال
و اکثر سعی العالمین ضلال
و ارواحنا فی وحشة من جسومنا
و حاصل دنیانا اذی و وبال

و چنانکه از شاگردان امام فخر نقل شده است او در اواخر عمر اظهار پشیمانی میکرد از آنچه بدان سالها روان شده بود، و نقل است که او را در حالی یافتند که گریه میکرد، گفتند چرا گریه می‌کنی، گفت یک مسأله را سی سال باور داشتم و به آن متکی بودم امروز مرا عکس آن معلوم شد و شاید در آینده نیز عکس اینی که امروز حقیقت می پندارم معلوم گردد. و سپس بر بی معنایی این مسیر خود اشاره نمود.

در هر روی امام فخر رازی که شهره آفاق است و نامش امروزه نیز همچنان در صدر بزرگان تاریخ ما، در زندگی خود چنان تحولی که امام غزالی مشاهده نمود مشاهده نکرد اما در اواخر عمر توجه ویژه ای به عرفان آورد و با بزرگانی مثل نجم الدین کبری و دیگران بیش از هر چیز دیگری علاقه ورزید، در میان آنچه در تفسیر وی آمده است گاهی نکات ظریف و زیبای صوفیانه نیز مشهوده است.
البته امام فخر رازی تفاوتی که با بقیه بزرگان عرصه خود داشت نحوه دید و نگاه او به مسایل بود، او به چیزهایی اشاره میکرد که دیگران نمی‌کنند و چیزهایی را بیان می‌کرد که عقل دیگران نیز به آن سو هرگز روان نمیشد و بهترین نمونه تفسیر اوست که از همه تفاسیر متفاوت است و نکاتی بس ظریف و دقیق و پیچیده در او نهفته است که در سایرین نیست.
جدای از طریقه مولویه که با او مخالفت ورزیده اند و علت آن نیز مشخصا اختلاف سلطان العلما بها ولد با امام فخر است بقیه صوفیه آن عصر با امام فخر رازی رابطه نیکویی داشته اند و او نیز تصوف را رد نمیکند که بهترین طریقه آن را می‌ستاید و رهروان آن طریقه را نیز بهترین عالمیان میداند و خود نیز میل فراوانی به سوی تصوف و عرفان اسلامی دارد.

نوشته های مرتبط :