آیا امام ابوحنیفه، شعوبی بود؟ تفاخر نژادی در خانواده‌ی امام ابوحنیفه قسمت دوم

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1403/09/28
11:00 ق.ظ
بازدید: 14

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در بخش قبلی در باره‌ی نهضت شعوبیه، داعیه و خاستگاه آن صحبت کردیم. اکنون نوبت آن است که به پاسخ این پرسش بپردازیم که آیا امام ابوحنیفه شعوبی بود یا خیر. تا جایی که مطالعه من اجازه می‌دهد می‌توانم بگویم که نهضت شعوبیه اکثرا با دو عنصر شناخته می‌شود: تفاخر نژادی و مبارزه علیه تفوق‌طلبی اعراب.

در بخش قبلی در باره‌ی نهضت شعوبیه، داعیه و خاستگاه آن صحبت کردیم. اکنون نوبت آن است که به پاسخ این پرسش بپردازیم که آیا امام ابوحنیفه شعوبی بود یا خیر.
تا جایی که مطالعه من اجازه می‌دهد می‌توانم بگویم که نهضت شعوبیه اکثرا با دو عنصر شناخته می‌شود: تفاخر نژادی و مبارزه علیه تفوق‌طلبی اعراب.
یکی از ویژگی‌های نهضت شعوبیه، تفاخر نژادی است. شعوبی‌ها در واکنش به تفوق‌طلبی مسلمانان عرب بر عجم و ایرانی‌ها، تلاش می‌کردند کارنامه‌های نیاکان خود را یادآوری کرده و بگویند که پسران مردمانی هستند که تمدن فاخر داشتند و بزرگ‌ترین امپراتوری را اداره می‌کردند.
مثلا بشار بن بُرد می‌گفت که «مرا بزرگان شهسوار (بنو فارس) قریش پرورده‌اند، در حالی که قوم من قریش عجم بودند.»
شعری است از بشار بن بُرد با این شرح:
«ما از گذشته‌های دور همواره پادشاه بودیم؛
و این یک حقیقت است که ما سوارانی از سرزمین بلخ به این‌جا آوردیم،
و آن‌ها را در روذهای دوگانه‌ی حلب آب دادیم؛
سپس زمانی که آن‌ها زمین سخت شام را لگدمال کردند،
آن‌ها را در دسته‌های پُر از غریو رهسپار مصر کردیم،
ما آن سرزمین را به تصرف خود درآوردیم،
و آن را به قلمرو پیشین خود افزودیم؛
اسب‌هایمان ما را به طنجه، سرزمین شگفتی‌ها، رساندند،
همان‌جایی که توانستیم سیادت را به خاندان پیامبر عرب بازگردانیم…»
ابن قتیبه، که ضدشعوبی است، در باره‌ی این گروه می‌گوید: «ایرانیان به اساوره و مرازبه تفاخر می‌کنند، چرا که آن‌ها مردان با شهامت و دلیری بودند.»
عرب‌ها در مقابل فخرفروشی‌های شعوبی‌ها پاسخ می‌دادند: «اگر کسی از معمولی‌ترین و عادی‌ترین آن‌ها (ایرانیان) بپرسد، با نخوت پاسخ می‌دهد: «من یکی از پسران بهرام چوبین استم» و اضافه می‌کند: خسرو چیزهایی را به من بخشید و مرا وارث خود ساخت: چه کسی جرئت می‌کند که در برابر من قد علم کند؟»
اگر یکی از عناصر معرفِ یک شعوبی، تفاخر نژادی باشد، می‌توان گفت که چنین پدیده‌ای را در خانواده‌ی امام ابوحنیفه نیز می‌توان پیدا کرد.
امام ابوحنیفه یکی از بزرگ‌ترین پیشوایانِ فقه اهل سنت است. نیای بزرگ او از کابل بود. عرب‌ها گاهی به خاطر تبار ایرانی او، به امام طعنه می‌زدند.
سفیان ثوری با اشاره به سخنی از عروه در باره سرنوشت بنی اسراییل می‌گفت: «کار مسلمانان هم به‌سامان و منظم بود تا این‌که کسانی هم‌چون ابوحنیفه در کوفه و بتی در بصره و ربیعه در مدینه کارِ دین را تباه کردند، وقتی به این آدم‌ها نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که از پسران اسیرزنان ملت‌های غیرعرب زاده شده‌اند.»
در مقابلِ عربان، اما اسماعیل ابن حماد، نوه‌ی امام ابوحنیفه، می‌گفت: «من اسماعیل بن حماد ابن نعمان بن ثابت بن نعمان بن مرزبان، از ابناء احرار فارس استم و خداوند هرگز ما را به بندگی نیفکنده است.»
این‌جا نوه‌ی امام ابوحنیفه خانواده‌ی خود را از «ابناءالا احرار» می‌خواند و نسب خود را به یک مرزبان ساسانی می‌رساند.
ابناءالاحرار کی بود؟
ابناء در لغت به معنای پسران است. من بسیار دیده‌ام که مترجمان این سخن نوه‌ی امام ابوحنیفه را به پسران آزادگان فارس ترجمه کرده‌ و طوری تعبیر کرده‌اند که انگار پدرانِ این‌ها اسیر اعراب و برده‌ی آن‌ها نشده بودند.
اما واقعیت این است که آزادگان در تشکیلات نظامی جامعه ساسانی، یک طبقه‌ی اجتماعی بود که شامل دهقانان، نجبا، اشراف و سواره‌نظام آن جامعه می‌شد و عموما به جنگاوران نجیب‌زاده‌ی ایرانی اشاره داشت. یعنی هر غیر برده‌ای را شامل نمی‌شد.
طبری در شرح جنگ قادسیه از اسود نخعی نقل می‌کند: «من در قادسیه حضور داشتم و نوجوانی را از قبیله‌ام نخع دیدم، شصت یا هشتاد نفر از ابناء احرار را پیش می‌راند. گفتم: به راستی که خداوند ابناء احرار را زبون کرد.»
یا فرزدق، شاعر اموی، در تعریف مردی از قبیله‌ی شیبان می‌گوید: «شما تحقیر خردکننده‌ای به احرار فارس تحمیل کردید.»
یا بشارد بن برد، شاعر شعوبی ضدعرب، در تعریف «نجیب‌زادگان فارس» می‌گوید: «ای چوپان زاده! چطور جرئت می‌کنی که خود را با بنی احرار مقایسه کنی!»
ابناء احرار در یمن از نخستین کسانی بودند که به اسلام گرویدند و این اتفاق در حیات پیامبر رخ داد. منابع تاریخی می‌گوید که پیامبر نماینده‌ای به سوی آن‌ها فرستاد و به اسلام دعوت شان کرد و آن‌ها نیز به سهولت پذیرفتند.
ابناء احرار هم‌چنان نقش پررنگی در پیروزی انقلاب عباسیان و براندازی امویان داشتند. جاحظ می‌گوید که ابناوی چنین خودستایی می‌کند: «ما نقیبان (انقلاب) و نقیب‌زادگان، نجبا و نجیب‌زادگانیم… دوازده نقیب و هفتاد نجیب‌زاده از ما هستند. ما مردان خندق و پسران مردان خندق هستیم.»
یادآوری دوازده نقیب و هفتاد نجیب‌زاده هم اشاره به فرستادگان پیامبر به نزد مردم یثرب در دوره‌ی پیش از هجرت است، و هم‌چنان اشاره‌ای به سازماندهی مبلغان عباسی در خراسان پیش از اعلام قیام.
مرزبان
پیش‌تر از قول اسماعیل ابن حماد، نوه‌ی امام ابوحنیفه، نقل کردیم که نسب‌ آن در چند نسل به مرزبان می‌رسد.
مرزبان در تشکیلات نظامی و اداری جامعه‌ی ساسانی چه وظیفه‌ای داشته است؟
در تشکیلات نظامی و اداری جامعه‌ی ساسانی، چهار فرمانده سپاه (سپاهبذان) وجود داشته که هر کدام اختیار یکی از چهار بخشِ کشور را به عهده داشتند. این چهاربخش عبارت بودند از: ۱) شرق: شامل خراسان، کرمان و سیستان؛ ۲) غرب: شامل عراق تا سرحد روم؛ ۳) شمال: شامل جبال، ارمنستان و آذربایجان؛ و ۴) جنوب: شامل فارس و خوزستان.
هر کدام این چهاربخش به چهار واحد کوچک‌تر تقسیم می‌شد و مسوولیتِ هر کدامی از این واحدها را یک مرزبان به عهده داشت.
مثلا ابن خردادبه گزارش می‌کند که بخش شرقی ایران به چهار قسمت تقسیم می‌شد و چهار مرزبانی به ترتیب زیر داشت: ۱. مروالشاهیجان و نواحی اداری مجاورش؛ ۲. بلخ و طخارستان؛ ۳. هرات، فوشنج، بادغیش (بادغیس)، سجستان؛ و ۴. ماوراءالنهر.
در تاریخ یعقوبی هم مرزبانان به عنوان «رییس البلد» معرفی شده‌اند، که پایین‌تر از سپاهبذ و فاذوسبان و بالاتر از حاکم ناحیه یا شهریج استند.
البته منابع در باره‌ی مقام و قلمرو و وظیفه مرزبانان اختلاف دارد. مثلا مسعودی می‌گوید که مرزبان به طور همزمان رییس یکی از چهاربخش کشور، فرمانده و وزیر نیز بوده است. بهرام چوبین، حاکم بخش شمالی ایران، یعنی آذربایجان، هم سپاهبذ و هم مرزبان معرفی شده است.
گاهی قلمرو یک مرزبان به اندازه‌ی قلمرو یک شاه بوده است که در بخشی از کشور حکم‌رانی داشته است.
در تاریخ طبری آمده است که هر گاه بهرام گور سرزمینی را فتح می‌کرد، مرزبانی در آن‌جا می‌گذاشت.
در اسطوره‌ها آمده است که کیکاوس رستم دستان را به مرزبانی سیستان و زابلستان گماشت.
خلاصه‌ی این‌که مرزبانی موقعیت بسیار کلیدی در تشکیلات اداری و نظامی ساسانی بوده است. شاید برخی‌ها فکر کنند که مرزبان کسی است که فرماندهی نواحی مرزی کشور را به عهده داشته‌اند، اما مطالعه تشکیلات و نظامی جامعه‌ی ساسانی نشان می‌دهد که این اصطلاح حتا برای فرماندهان بخش‌های مرکزی ایران نیز به کار برده می‌شده است.