گروه‌گرایی و اندیشه‌ورزی؛ چرا درخت فلسفه در جهان اسلام بیخ نگرفت؟ (۱)

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
۱۴۰۳/۰۲/۰۲
۱۱:۳۴ ق٫ظ
بازدید: 42

پایگاه خبری تحلیلی روایت : یکی از رویدادهای تاریخی که همواره توجه‌ام را به خود جلب کرده است، رویداد غم‌انگیز فروپاشی کاخ بلند فلسفه در جهان اسلام می‌باشد. کاخ بلند فلسفه در جهان اسلام هنگامی فروپاشید که برخی از متکلمان، صوفیان، عارفان، فقهاء و اهل حدیث با کلنگ تکفیر به جانش افتادند و فتوای تخریب و اعدامش را صادر کردند. از مخالفت عارفان، فقهاء، متکلمان و اهل حدیث با فلسفه، تعبیرهای گوناگونی شده است؛ به گونه‌ای که برخی‌ها این شرم‌ساری را به نام اسلام گره زده‌اند و برخی هم از علل و عوامل اجتماعی دیگری نام برده‌اند. اما من مقصر اصلی این رویداد، “گروه‌گرایی” را می‌دانم. به باور من، گروه‌گرایی – چه در قامت قومیت و چه در قامت دین، حزب‌گرایی و طبقه‌گرایی – از مخالفان سرسخت و آشتی‌ناپذیر اندیشه‌ورزی و مهم‌ترین عامل سرکوب حس حقیقت‌طلبی، یا آن‌چه که ارنست کاسیرر از وی به نام “شهوت دانش” یاد می‌کند، می‌باشد.

قسمت اول

یکی از رویدادهای تاریخی که همواره توجه‌ام را به خود جلب کرده است، رویداد غم‌انگیز فروپاشی کاخ بلند فلسفه در جهان اسلام می‌باشد. کاخ بلند فلسفه در جهان اسلام هنگامی فروپاشید که برخی از متکلمان، صوفیان، عارفان، فقهاء و اهل حدیث با کلنگ تکفیر به جانش افتادند و فتوای تخریب و اعدامش را صادر کردند.
از مخالفت عارفان، فقهاء، متکلمان و اهل حدیث با فلسفه، تعبیرهای گوناگونی شده است؛ به گونه‌ای که برخی‌ها این شرم‌ساری را به نام اسلام گره زده‌اند و برخی هم از علل و عوامل اجتماعی دیگری نام برده‌اند. اما من مقصر اصلی این رویداد، “گروه‌گرایی” را می‌دانم. به باور من، گروه‌گرایی – چه در قامت قومیت و چه در قامت دین، حزب‌گرایی و طبقه‌گرایی – از مخالفان سرسخت و آشتی‌ناپذیر اندیشه‌ورزی و مهم‌ترین عامل سرکوب حس حقیقت‌طلبی، یا آن‌چه که ارنست کاسیرر از وی به نام “شهوت دانش” یاد می‌کند، می‌باشد.
من برای آن‌که از این نظریه خود دفاع کنم، در نخست، تعریفی از فلسفه ارایه خواهم کرد، و سپس از جوامع گروه‌گرا و سرنوشت حقیقت عینی در آن جوامع صحبت کرده و در پایان به سرنوشت فلسفه در جوامع اسلامی خواهم پرداخت.
فلسفه چیست؟
از فلسفه تا هنوز تعریف‌های گوناگونی ارائه شده است. یکی فلسفه را مردن‌آموختن تعریف می‌کند، یکی هم معرفت معرفت‌ها، و دیگری هم عشق به فرزانگی… اما تعریفی که مورد نظر من است همانی است که کارل یاسپرس می‌گوید. کارل یاسپرس، در کتاب “کوره راه خرد” فلسفه را در “راه‌ماندگی” تعریف کرده می‌گوید که “گوهر فلسفه، مالکیت حقیقت نیست، جست و جوی حقیقت است. فلسفه، همواره در راه است (بی‌آن‌که به مقصد برسد). پرسش‌های آن بنیادی‌تر از پاسخ‌های آن و هر پاسخی هم، خود، پرسش تازه می‌شود”.
بنابراین، تعریف فلسفه از منظر او، “در راه بودن جست و جوگرانه است و نه رسیدن به آرامش و کمال لحظه”.
بنابراین، فلسفه از منظر یاسپرس، نه اندیشه‌های خاص، بل همان نفس فرایند فلسفیدن و اندیشیدن در راه بودن جست و جوگرانه است. فلسفه، یعنی کنجکاوی، پرسیدن، ایجاد شک و تردید، تخریب و تاسیس بی‌وقفه، اما هم‌چنان در مسیر راه جست و جو. این تلقی از فلسفه در عصر روشن‌گری عمومیت یافت. ارنست کاسیرر مهم‌ترین ویژگی عصر روشن‌اندیشی را تفوق فلسفیدن بر آرای فلسفی می‌داند. به قول او «ماهیت واقعی تفکر روشن‌اندیشی، در خالص‌ترین و روشن‌ترین صورتش، جایی دیده نمی‌شود که در اصول، یا آراء و عقایدی خاص صورت یافته‌اند، بیش‌تر در خود فرایند آن، یعنی شک‌ورزیدن و تفحص نمودن، تخریب و تاسیس آن است.»
اینک که تعریف فلسفه را دانستیم که همان جستجوی حقیقت است، بیایید بپرسیم که نظام‌های جمع‌گرا چیست و چه تعاملی با حقیقت عینی دارند و چه اهمیتی برای حقیقت قایل اند؟
جمع‌گرایی
جمع‌گرایی واژه‌ایی است که بر نوع تعامل رفتاری بین افراد، گروه‌ها یا اقوام مختلف اطلاق می‌شود که بر رفتار گروهی و تعامل گروهی استوار باشد. جمع‌گرایی بر جامعه و گروه متمرکز می‌شود، در حالی که فردگرایی بر فرد و خواسته‌های شخصی او استوار است.

همچنین بخوانید: یونیسف در افغانستان: برای درمان ۱۳۷ هزار نفر در فصل‌ گرما آمادگی گرفته‌ایم

دروغ شریف
دروغ “اگر کار کسی باشد، هر آیینه کار فرمان‌روایان شهر است که دروغ بگویند، و دشمنان و شهروندان خود هر دو را بفریبند؛ و هیچ کسی دیگر نباید از این امتیاز برخوردار باشد.”
این قطعه‌ای از سخنان افلاطون در کتاب جمهوری است. همان‌طوری که پوپر خاطر نشان می‌کند، آن‌چه که در این قطعه مهم است، عبارت ” از بهر شهر” است. این تعبیر، نشان می‌دهد که جمع‌گرایی بیش‌تر از آن‌که دغدغه حقیقت را داشته باشد، به مصلحت جماعت اولویت قایل بوده و “فایده جمعی” را “ملاحظه اخلاقی فرجامین” می‌داند. گروه‌گرایان بدین عقیده‌اند که اگر مصالح جماعت، کتمان حقیقت و توسل به دروغ را اقتضا کند، باید دروغ گفت. و به همین خاطر، چنین دروغی را “دروغ شریف” یا “دروغ مصلحتی” نیز می‌نامند. شیخ‌الاجل، سعدی شیرازی، از مشاهیر ادب فارسی، در کتاب “گلستان، فصلی را به این موضوع اختصاص داده است که من در این‌جا به ذکر نمونه‌ای از آن‌ها اکتفا می‌کنم:
“پادشاهی را شنیدم که به کشتن اسیری اشارت کرد. بیچاره در حالت نومیدی ملک را دشنام‌دادن گرفت و سقط‌گفتن، که گفته‌اند هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید…
ملک پرسید که چه می‌گوید؟ یکی از وزرای نیک محضر گفت: ای خداوند همین گوید که والکاظمین الغیظ و العافین عن الناس. ملک را رحمت در دل آمد و از سرِ خون او درگذشت. وزیر دیگر که ضد او بود گفت: ابنای جنس ما را نشاید در حضرت پادشاهان جز به راستی سخن‌گفتن، او ملک را دشنام داد و ناسزا گفت. ملک روی از این سخن در هم آورد و گفت: مرا آن دروغ وی پسندیده‌تر آمد از این راست که تو گفتی که روی آن در مصلحتی بود و بنای این بر خبثی و خردمندان گفته‌اند: دروغ مصلحت‌آمیز به که راستی فتنه‌انگیز.”
مولانا ابوالکلام آزاد، از چهره‌های سرشناس ضداستعماری هندوستان، در کتاب “غبار خاطر” که مجموعه نامه‌هایی او از زندان است، انگیزه “جعل احادیث” در صدر اسلام توسط شماری از زاهدان و واعظان را همین مصالح جمع عنوان کرده می‌نویسد: “در سده‌های نخستین پس از ظهور اسلام، در میان آن‌هایی که احادیث دروغینی بسیار ساختند، شماری از زاهدان و واعظان پارسا نیز جای داشتند. آن‌ها می‌پنداشتند که برای تشویق مردم به دین‌داری و نیکوکرداری، ساختن حدیث دروغین هیچ زشتی ندارد. چنان‌چه امام احمد احنبل می‌گوید که در میان راویان حدیث، این‌ها گروه ناپسند و پُرگزندی استند.”
از دروغ‌های مصلحتی که امروزه نخبگان، “بهر شهر” یا به خاطر مصالح جمع می‌گویند، می‌توان به اسطوره‌سازی‌های ملی‌گرایانه اشاره کرد. با ظهور ملی‌گرایی در دو قرن گذشته، اقوام و ملت‌ها دست به اسطوره‌سازی‌های دروغینی زده‌اند تا از خود شان تصویر مثبت و از گروه‌های رقیب تصویر منفی و ناامیدکننده ارائه کنند. جان میرشایمر، در مقاله “دروغ در سیاست بین‌الملل”، این دروغ‌ها را “دروغ مصلحتی” و “بهر شهر” دانسته و با دلایل جمع‌گرایانه توجیه می‌کند. او می‌نویسد: “اسطوره‌ها برای ایجاد یک احساس قوی از ملت بودن ضروری هستند؛ حس ملت‌بودن نیز برای ایجاد و حفظ یک دولت – ملت ضروری است. اسطوره‌ها به اعضای یک گروه ملی این احساس را می‌دهند که آن‌ها متصف به شجاعت و تهوری هستند که نه تنها باید به آن افتخار کنند بلکه باید جان خود را نیز فدای آن کنند”. از مهم‌ترین نمونه این‌گونه دروغ‌ها در افغانستان، اسطوره‌ای به نام “ملالی” است. موجودی به نام ملالی که بر بنیاد تحقیقات مورخان، در جنگ افغان – انگلیس وجود خارجی نداشته، توسط ناسیونالیسم افغانی برساخته شده است تا صفاتی چون تهور، دلیری و شجاعت را به بانوان افغانستان نسبت دهد.

همچنین بخوانید: وزیران خارجه امریکا و پاکستان در مورد افغانستان گفت‌وگو کردند

نوشته های مرتبط :