پدر ادبیات عرفان فارسی؛ ابوالمجد مجدود حکیم سنایی(رح) « بخش ا »

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/09/01
11:31 ق.ظ
بازدید: 79

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ابو المجد مجدود فرزند، متخلص به سنایی که نام او را محمد و حسن نیز گفته اند، مشهور به حکیم غزنوی و ملقب استاد الحکما است. او در شهر غزنی به دنیا آمده که بخشی از خراسان بزرگ آن زمان بود. تاریخ تولد سنایی را بین ۴۳۶ ق تا ۴۷۳ ق گفته‌اند چنانکه وفات او را نیز بین ۵۲۵ ق تا ۵۴۹ ق نوشته اند‌.[۱] با بررسی دیدگاه‌های مختلف و اسناد موجود و عقیدهچۀ اکثریت می‌توان تولد سنایی را در ۴۶۷ ق و وفات او را ۵۲۹ ق دانست. درست گفته: « خاک غزنین چون من نزاد حکیم»، و اینکه « پدری دارم و از نژاد کرام» و « حسن اندر حسن اندر حسنم»، او را باید پدر ادبیات عرفانی پارسی و نو‌اوری بی‌مانند، در عرفان و ادب دانست.

سخن نخست:
نگاهی به زندگی، اندیشه‌ها و اسفبار اربعۀ حکیم سنایی:
ابو المجد مجدود فرزند، متخلص به سنایی که نام او را محمد و حسن نیز گفته اند، مشهور به حکیم غزنوی و ملقب استاد الحکما است. او در شهر غزنی به دنیا آمده که بخشی از خراسان بزرگ آن زمان بود. تاریخ تولد سنایی را بین ۴۳۶ ق تا ۴۷۳ ق گفته‌اند چنانکه وفات او را نیز بین ۵۲۵ ق تا ۵۴۹ ق نوشته اند‌.[۱] با بررسی دیدگاه‌های مختلف و اسناد موجود و عقیدهچۀ اکثریت می‌توان تولد سنایی را در ۴۶۷ ق و وفات او را ۵۲۹ ق دانست. درست گفته: « خاک غزنین چون من نزاد حکیم»، و اینکه « پدری دارم و از نژاد کرام» و « حسن اندر حسن اندر حسنم»، او را باید پدر ادبیات عرفانی پارسی و نو‌اوری بی‌مانند، در عرفان و ادب دانست.
غزنین را الپتکین، پایتخت غزنویان قرار داد و سبکتگین پس از او بر اهمیت شهر افزود و بالاخره با سلطان محمود غزنوی از سال ۳۸۸ ق تا مرگ او در ۴۲۱ ق مرکز امپراتوری بزرگی گردید پسران محمود با جنگ‌های داخلی از ارزش آن نمی‌کاهد و هنگامی که یکی از جانشینان آنها یعنی بهرام شاه در غزنین سلطنت می‌کرده سنایی او را مدح کرده است.
او سلطانی با ذوق و شعر دوست بوده که غیر از سنایی شاعرانی چون عبدالواسع جبلی و مسعود سعد سلمان را گرامی داشته است. اما عظمت این شهر دیری نمی‌پاید و با آمدن غوریان و مغولان ویران می‌گردد.
سنایی در یکی بهترین شهر های جهان در آن عصر به دنیا آمده و از چنان نبوغی برخوردار بود که در چنان مرکزی، حتی حاکمان او را حکیم و دانشمند و شاعری برتر بدانند و در حکمت که شامل اغلب علوم شرق و غرب در آن دوره بود، سر آمد گردید. از مطالعه اشعار او می‌توان دریافت که به علومی چون حکمت، فلسفه، نجوم، کلام، فقه، ریاضی، هندسه، طب، موسیقی، تفسیر، حدیث و دیگر علوم اسلامی احاطه داشته و با چنین سرمایه‌ای، راه به سوی عرفان و تصوف گشوده و پدر ادبیات عرفانی در ادب پارسی شده است‌‌.
به زادگاه خود غزنین عشق و علاقه خاصی داشته و خاطرات دوران کودکی و نوجوانی از آن شهر، بهشتی آسمانی برای تو ساخته است. وطن پرستی و وابستگی به آب و خاک که از آن برخاسته، در جان او نقش بسته و همواره با او بوده است:
گر ترا آرزوی معراج است
خاک غزنین ترا به از تاج است
برو از بلخ تا سوی غزنین
اوت خود ره دهد به علیین
خاک غزنین رفیع‌تر فلکی است
عرش و غزنین به نقش هر دو یکی است.[۲]
سنایی در غزنی علوم اسلامی را فرا گرفته و از دانش های رایج در آن عصر بهره برده و از نوشته‌های او می‌توان دریافت که سال‌ها صرف و نحو و ادبیات عرب را خوانده است و بر آثار نظم و نشر عربی تسلط یافته که در جای نوشته‌های خود به آنها استناد می‌کند. حتی فرهنگ عامیانه، ضرب المثل‌ها حکایات عربی را نیز به خوبی آموخته که بطور مناسب و در موارد شایسته، استفاده می‌کند. آموزش قرآن و حدیث از دل مشغولی های مهم او بوده که به خوبی او را به فقه و حدیث و تفسیر آشنا نموده و تا پایان عمر این تحقیق را ادامه داده است.
پزشکی و نجوم به عنوان دو علم برتر‌ در عصر او بخشی از دانش‌هایی است که سال‌ها برای آنها زحمت کشیده و به دقایق آنها احاطه یافته است. اصطلاحات پزشکی، بیماری‌ها و دارو و درمان بخشی از آثار او را به خود اختصاص داده است. در کنار آن به زمین شناسی و جانورشناسی نیز علاقۀ وافر داشته و متناسب با دانش آن عصر با اصطلاحات علمی و دقیق آنها آشنا بوده و در نوشته‌های خود استفاده کرده است. حتی به معماری و موسیقی احاطه داشته و از آنها بهره گرفته بود. بیش از همه به علم کلام، حکمت و عرفان و تصوف گرایش یافته و در این علوم صاحب نظر بوده و بسیاری از مطالب دقیق آنها را مطرح و در باره آنها به بحث و اظهار نظر پرداخته است‌.
« تنها قرآن و حدیث و کلام و لغت ودادق که نشانه آشنایی با آنها در آثارش پیدا نبود، و ظاهراً از نجوم و طب و موسیقی نیز بهره داشت و در حکمت « شفا»‌ی « بوعلی‌سینا » را آرزو داشت.
شاید همین علاقه به حکمت بود که او را مخصوصا به عنوان حکیم‌ مشهور ساخت. ظاهراً به سبب همین اشتراک در مشرب بود که او بعدها در سفر نیشابور با حکیم خیام ارتباط یافت و این ارتباط را دستاویز مکاتبه‌یی با وی کرد»[۳]
او پیش از سال پانصد هجری از غزنه به بلخ رفته و از سخت‌گیری های اهل زمانه به نزد دوستان بلخی خود گریخته و در بلخ به سفر حج نیز می‌رود. اما در بلخ هم از کوتاه‌ بینی زمانه در عذاب است و ناچار به سوی سرخس رفته و در ضمن اقامت در سرخس به سفر‌هایی پرداخته و هرات و مرو و نیشابور و خوارزم را دیده است. و در پایان عمر پس از بیست سال دوری از وطن به غزنه بر می‌گردد و با کمک احمد‌بن مسعود تیشه، زندگی آرامی می‌یابد و تحول معنوی او بیشتر مدیون همین دوره است.

همچنین بخوانید: نوروز در شعر فردوسی (1)

این شاعر عارف خود را « حسن » و « ابو المجد سنایی » خوانده و نام پدرش را « آدم » و تخلص شعری خود را «سنایی» گفته است.
اما عوفی در لباب‌الالباب او را « مجد‌الدین آدم السنایی» و حاجی خلیفه در کشف الظنون « محمد بن آدم » خوانده، اغلب گفته اند که این نام تحریفی از ابو المجد و مجدود بوده است. معاصران چون سوزنی سمرقندی و محمد بن علی الرفا این مطلب را بیان کرده است.
خاندان سنایی صاحب نام و اهل علم و دانش بوده و پدرش «آدم » سخنور و شاعر نیز بوده و در نزدی حاکمان غزنوی اعتبار داشته است. در کارنامه بلخ می‌خوانیم که سنایی گفته:
پدری دارم از نژاد کرام
از بزرگی که هست و آدم نام
و به ثقة الملک طاهر بن علی که وزیر سلطان مسعود بود،‌ نوشته:
خاصه از خود تو دارد پدرم
طوفی از منت اندر گردن
همه مهر تو نگارد به روان
همه مدح تو سراید به سخن[۴]
که گویا این وزیر به پدرش احسان و محبتی بزرگ نموده و چندین بار به نژاد پاک خود اشاره دارد. زبیخ الله صفا سال تولد او را بحث بزرگ، فقط ولادت او را در اواسط یا اوایل نیمه دوم قرن پنجم غزنین نوشته و گفته: « او بعداز رشد در شاعری و بلوغ و مهارت ها در این فن به عادت زمان روی به در بار رو به دربار سلاطین نهاد و به دستگاه غزنویان راه جست و با رجال و معاریف آن حکومت آشنایی حاصل کرد. به مداحی اشتغال داشت و همان زندگی طرب انگیز شاعران درباری را می‌گذراند، ولی چنانکه باید کام خود را از روز‌گار حاصل نمی کرد و از اشعار آبدار استادانه خویش نصیبی نمی گرفت و راد مردان و ممدوحان موجبات رضایت وی را چنانکه با فراهم نمی‌کردند و درد‌ناک و مستمند در جنگ آز گرفتار بود تا آنکه یکباره خرسندی پرده از روی زیبای خود بر انداخت و او از ظلمت طمع رهایی بخشید و جمال حق واله و شیدایش ساخت، چنانکه دست از جهان و جهانیان بشست. از آدمیان ببرید».[۵]
که این تحلیلی سطحی به نظر می‌رسد، چرا که توبۀ سنایی را هم به دلیل آز می دانند که ممدوحان او را خرسند نکرده‌اند! او را مداح مسعود بن ابراهیم و بهرام شاه بن مسعود خوانده و ماجرای دیوانۀ لای‌خوار را از نفخات الانس نقل نموده و گفته: «اهل خانقاه دربارۀ این تغییر حال او افسانه‌یی داشتند و علت جعل آن داستان اعتقاد اهل سلوکست به اینکه تغییر حال ارباب طریقت همواره از تاثیر نفس یا نظر یکی از مشایخ و اقطاب بوده است».[۶]
و دلیل توبۀ سنایی را ناکامیابی او دانسته اند که هیچ کدام از این گفته‌ها کامل نیست، نه اینکه فقط درباره توبه او مطلب نوشته اند و نه چنین است که صوفیه توبه او را همواره به واسطه نظر مشایخ دانسته باشند. البته تاثیر نفس امر عمومی است و مگر می‌شود کسی از مسیر گذشته خود برگردد و هیچ تأثیری در نفس او بوجود نیاید؟ اینکه توبۀ سنایی را ناکامیابی گفته، ادعایی کلی و بی دلیل است. پس از اشاره‌ای به سفر های سنایی عقیده دارد که در سفر بلخ تغییر حال داده و مجذوب شده است که قابل قبول به نظر نمی‌رسد.

همچنین بخوانید: حاشیه‌ای بر چند حایشۀ «شب هرات»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ در نسخۀ خطی حدیقۀ کابل، وفات او را سال ۵۲۹ ق نوشته.
۲ـ منثوی‌های حکیم سنایی، ص ۱۴۲.
۳ـ جستجو در تصوف ایران، عبدالحسین زرین کوب، ص ۲۴۴.
۴ـ کارنامۀ بلخ، ص ۱۸
۵ـ تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، ص ۵۵۳.
۶ـ همان‌، ص ۸

نوشته های مرتبط :