در یادداشت کوتاه پیشین، که در واقع شبه مقدمه بود، گفتیم که فیلسوفان و عرفا، همه و همه، درباره رهایی سخن گفته‌اند. همان‌جا، از شماری اندیشمندان نیز نام بردیم. تصریح کردیم که کارل مارکس متفاوت از دیگران به این مفهوم مهم پرداخته است؛ ناگفته نگذرم که عده‌‌ای میان مفهوم و معنی فرق قایل شده‌اند و شماری هم نه. از اندیشمندان مسلمان، شهید مرتضی‌مطهری، آزادی و رهایی را به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم می‌کند. رای ایشان این است که بدون آزادی فردی، که از راه توصل به کمال معنوی و الهی محقق می‌گردد،آزادی اجتماعی چنان که شایسته شان
