نن د “فلسفې نړیواله ورځ” ده. یونسکو د نومبر دریمه پنجشنبه د “نړیوالې فلسفې ورځې” په نوم نومولې ترڅو د انساني کلتور لپاره د فلسفې تلپاتې ارزښت یادونه وکړي. د همدې ورځې په دې يادښت کې پرېکړه کوم چې په افغانستان کې د فلسفي فکر د زوال او د طالبانو د راڅرګندېدو تر منځ په تړاو خبرې وکړم. موږ ټول د طالبانو د ډلې په اړه پوهیږو چې د ماډرنزم او عصري لاسته راوړنو په وړاندې د شرعي پلوه حرکت دی. مصري خبریال فهمي هویدي یو وخت د طالبانو حکومت د “ممنوع رژیم” په توګه بیان کړ. د طالبانو د حکومت دوه دورې تجربې ښیي چې « ممنوع الخروج رژیم » په حقیقت کې د دغې ډلې د حکومت لپاره یو ښکلی نوم دی . د اسلام په اړه د دوی د پټو لوستلو پر بنسټ، دا ډله هر څه حرام او حرام ګڼي، پرته لدې چې بل ډول ثابت شي. اوس مهال يې د نجونو د ښوونځيو دروازې تړلي او ښځو ته د کار او فعاليت اجازه نه ورکوي. موسيقي حرامه اعلان شوه. ډیموکراسي او ټاکنې د کفر یوه پدیده بولي او د عمل اجازه ورکويدوی ګوندونه لغوه کړي دي. د حیرانتیا خبره ده چې دوی دا ټول کارونه د «شریعت د تطبیق» او «د اسلامي احکامو د اجرا» تر نامه لاندې کوي. د دې ډلې د اسلام لوستل په بل هیڅ اسلامي هیواد کې نه موندل کیږي. ډیری دا ډله د پیړۍ خوارجان بولي. د طالبانو د راڅرګندېدو د لاملونو په اړه ډېر څه ويل شوي، خو هغه څه چې غواړم دلته يې په ګوته کړم، يو لامل يې د افغانستان او پاکستان په ديني مدارسو کې د فلسفي فکر زوال دى. نننی افغانستان یو وخت د خراسان د پراخې خاورې برخه وه. د خراسان خاوره په منځنيو پېړيو کې د اسلامي فلسفې اصلي منبع وه. په همدې خاوره کې ابو علي سينا، ابو زيد بلخي، فارابي، ابوالحسن امري، شيخ شهاب الدين سهروردي او په لسګونو نور فيلسوفان راڅرګند شول چې په نړۍ کې مشهور دي. څېړونکو په دې اړه ډېرې خبرې او کتابونه ليکلي دي چې د شريعت له اړخه د خراسان د فکري او فلسفي مکتبونو او د فلسفي فکر د زوال لامل څه و، خو دلته يوازې غواړم يادونه وکړم.په افغانستان کې د طالبانو راڅرګندېدل په دیني مدرسو کې د فلسفي فکر د زوال پایله ده. افغان دیني مدرسې په پاکستان کې د دیوبندي دیني مدرسو نصاب تعقیبوي. د برصغیر په دیوبندي مدرسو کې د «دهلوي نصاب» د «پوځي نصاب» ځای نیولی دی. نظامي کورس، چې د نظام الدین لکنوي (م ۱۱۶۱ زیږدیز کال) له خوا تاسیس شوی، له نهو څخه تر لسو کلونو پورې زده کړې لري او شپاړس مضامین او ۸۲ واحدونه لري. خو شاه ولي الله دهلوي يو ډېر ساده نصاب وليکه چې په هغې کې يې فلسفي او فکري علوم له منځه يوړل او ډېر عنعنوي علوم لکه فقه، کلام او حديث يې پکې شامل کړل. د دیوبند د سیمې یو مشر په ویاړ سره په دارالعلوم اهل سنت زاهدان کې په ګردي میز کې وویل چې د نظام الدین په نصاب کې چې په فرنګي محل کې تدریس کېده، د فکري علومو ۱۵ کتابونه تدریس شوي، خو دیوبند له ټولو کتابونو څخه یوازې میعبدي تدریس کوي. منطق او فلسفه. مانا دا چې په دیوبندي مدرسو کې فکري علوم په بشپړه توګه له منځه تللي دي. نو، هغه څه چې موږ نن په دیوبندي دیني مدرسو کې ګورو – په پاکستان او افغانستان کې دواړه ښوونځي -موږ وینو، چې په دوی کې د فلسفي فکر له منځه وړل. د افغانستان او پاکستان په دیني مدرسو کې نه یوازې دا چې څوک د عصري فلسفې په اړه څه نه پوهیږي او نه پوهیږي بلکې له اسلامي فلسفې هم ناخبره دي. د منطق او فلسفې په اړه یو یا دوه کتابونه لوستل کیدی شي، مګر هغه کتابونه هم د اصلي کتابونو په پرتله پرانیزي دي. په دې مکتبونو کې فلسفه یو غلط او ګمراه کوونکی ساینس ګڼل کیږي. بالکل لکه د غزالي د فلسفې تعریف. کله چې په یوه مکتب کې فلسفي فکر په بشپړ ډول منع شي، طبیعي ده چې د طالبانو په څېر رجعت کوونکي ډلې له دننه څخه راڅرګندېږي. ځکه دا فلسفه ده چې له یقین او عقیدې سره مبارزه کوي او په یو شخص کې انتقادي فکر او د پوښتنې روحیه بنسټیز کوي. فلسفه روح د پوښتنې، شک، انتقادي عقلیت او د انعکاس متفاوت روح دی. فلسفي انعکاس هغه وخت پیل کیږي کله چې یو سړی عقیده او عقیده پریږدي او هر څه ته انتقادي او پوښتنې وړ چلند ولري.
