جرګه د پښتنو تر منځ له پخوانیو او ډېر پېژندل شوو ټولنیزو جوړښتونو څخه ده؛ دا یو مجلس دی د مشرانو، سپینږیرو او منځګړو، چې د شکایتونو د اورېدو، منځګړیتوب او د حللارې موندلو لپاره سره راټولېږي. که وغواړو د جرګې رول په دوه کچو ـ یعنې د کورنۍ او قبیلې په محلي کچه او د قومي ـ سیاسي په کچه ـ وڅېړو، د هغې مثبتې ځانګړتیاوې روښانه او د پام وړ ښکاري.
په محلي او کورنۍ کچه، جرګه تر هر څه وړاندې د «لاسرسۍ» او «چټک عمل» ځانګړتیا لري. قضیې معمولاً اړتیا نه لري چې اوږده اداري مزلونه تېر کړي او درنې قانوني لګښتونه پرې شي؛ د شخړې اړخونه کولای شي په لنډ وخت کې د سیمې مشران راوبولي، خپلې دعوې وړاندې کړي او د هغو کسانو په منځګړیتوب سره، چې ټولنیز اعتبار لري، موافقې ته ورسېږي. دا بهیر نه یوازې وخت او لګښت کموي، بلکې د فرهنګي ریښو او د مشرانو د پرېکړې د درناوي له امله پراخه ټولنیزه منلمنل لري؛ داسې څه چې د ډېرو مواردو په توګه د جرګې حکم نه یوازې یو وچه پرېکړه، بلکې یو اخلاقي او ټولنیز مکلفیت ګرځي.
بله مهمه ټکی دا ده چې جرګه په ځانګړې توګه پر «پخلاينې» او د اړیکو پر بیا جوړونه تمرکز لري. د معقول تاوان ورکولو، د رسمي پخلاينې مراسمو، علني بښنې او سمبولیکو تړونونو لارې، د صرف تنبیه پر ځای، د باور په بیا رغونه او د ګډ ژوند په دوام کې مرسته کوي. په هغو ټولنو کې چې قبیلوي تړاوونه او کورنۍ اړیکې ډېر اهمیت لري، دا ډول حللارې د انتقام او تاوتریخوالي د دورې له زیاتېدو مخنیوی کوي او دښمنۍ ورو ورو د زغملو وړ یا آن د دوستانه اړیکو په بڼه بدلوي.
جرګه له رواني او سمبولیک اړخه هم اغېزمنه ده؛ کله چې مشران او سیمهییز رهبران د مصالحې لپاره ګام پورته کوي، دا سمبولیک عمل پر ځوانانو او نورو ټولنیزو طبقو اغېزه کوي او د دښمنۍ فضا نرمه وي. په ډېرو کورنیو شخړو کې همدا فرهنګي او نمادین اغېز د نسلونو د انتقام له پېښو مخنیوی کوي.
په پراخو قبیلوي او بینکورنۍ اختلافونو کې، جرګه د ټولنیز اجماع او منلو له لارې، د پریکړې مهم رول لوبولی دی. د هغو پرېکړو خلاف چې له پاسه تحمیل کېږي، د جرګې احکام د محلي جوړښت په بڼه نهادینه کېږي او خپله ټولنه د هغې د تطبیق ټولنیز نظارت پر غاړه اخلي. دا غیررسمي نظارتي سیستم ډېر ځله د رسمي قضايي تعقیب تر پرتله اغېزمن وي، ځکه د حکم تطبیق د قانوني زور له لارې نه، بلکې د حیثیتي او فرهنګي مکلفیت له لارې ترسره کېږي.
خو باید د هغې له محدودیتونو او جدي نیوکو سترګې پټې نه کړو. په ډېرو دودیزو جرګو کې، ښځې شتون نه لري او یا هم د هغوی غږ نه اورېدل کېږي؛ همدارنګه ځینې احکام ښایي د بشري حقونو، ملي قوانینو یا د دین له مختلفو تعبیرونو سره په ټکر کې وي. د سیمهییزو زورواکو یا وسلوالو ډلو نفوذ هم د عدالت داغدارولو او د منځګړیو بېطرفي ته ګواښ پېښولی شي. له همدې امله، د شمولیت ملاتړ، د ښځو او ځوانانو د استازیتوب زیاتوالی، او د ناسم نفوذ د مخنیوي لپاره میکانیزمونه اړین دي.
کله چې د جرګې رول په سیاسي او ملي چارو کې ګورو، د هغې عملکرد ډېر پېچلی او دوهبعدی کېږي. له یوې خوا، لویې جرګې او مشورتي جرګې کولای شي د قومونو د آرا د همغږۍ او راټولولو رول ولوبوي؛ کله چې یو قومي ټولنه احساس وکړي چې غږ یې د مشرانو له لارې د پرېکړو مرکز ته رسېږي، د ناآرامۍ او شخړې احتمال کمېږي. جرګه کولای شي د محلي مشروعیت د کانال په توګه عمل وکړي او د ملي یا سیمهییز وفاق په جوړولو کې مرسته وکړي په ځانګړي ډول هغه وخت چې رسمي نهادونه ضعیف یا بېباوره وي.
له بلې خوا، جرګه ښایي له اساسي قانون یا د دین له مختلفو تفسیرونو سره په جوړښتي ټکر کې واقع شي. ځینې محلي احکام ممکن د فردي حقونو یا د جنسیتي برابري له اصولو سره په تضاد کې وي. خو تجربه ښيي چې حتا په داسې مواردو کې هم، د جرګې اغېزمنتیا د سولې او محلي ثبات په رامنځته کولو کې له صرف قضايي یا نظامي حللارو لوړه وي. بل عبارت، جرګه د وسلهوالو شخړو او اوږدمهاله دښمنیو د عملي او منلو وړ تفاهم په بدلولو توان لري که څه هم دا حللارې تل د معاصرو قانوني معیارونو سره سم نه وي.
جرګه، د شخړو او تضادونو سره سره د ځینو پرېکړو د حقوقي معیارونو او د دیني تفسیرونو له ناسم تطابق څخه نیولې تر بېطرفۍ پورې لا هم یو اغېزمن بومي میکانیزم دی د شخړو د مدیریت لپاره. تر هغو چې دننه اصلاحات وشي، لکه د شمولیت پیاوړتیا، د بېطرفۍ ټینګښت او له رسمي نهادونو سره همغږي، جرګه کولای شي هم د محلي سولې تضمین وکړي او هم د قبیلوي او سیاسي مسایلو په حل کې رغنده رول ولوبوي؛ دا یو میکانیزم دی چې باید یوازې د شاته پاتې دود په سترګه ورته ونه کتل شي، بلکې د عدالت او ټولیز ثبات په لور د دود او قانون د یوځای کولو د پیلنقطې په توګه پرې وکتل شي.
