هر کال د پسرلي د موسم له پیل او د دوبي په دوام سره د افغانستان مرکزي او شمالي سیمو ته د کوچیانو د راتګ ستونزه چې په ټولیزه توګه فارسي ژبي اوسیږي، یوه جدي ننګونه بلل کیږي. د کوچیانو راتګ د کروندو ویجاړول، له سیمه ییزو خلکو سره جګړه، تاوتریخوالی رامنځ ته کول او کله ناکله لوی مالي او ځاني زیانونه رامنځته کول دي، چې د دې سیمو خلکو ته یې پایلې لري. بې له شکه کوچیان د قبایلي کلتور د عامولو پر بنسټ د خلکو د ملکیتونو د تر پښو لاندې کولو سره، د افغانستان په مرکزي او شمالي سیمو کې له څو کلونو راهیسې د افغانستان د مرکزي چارواکو د تورې او ټوپک په زور لوټ او تیري کوي.
په تېرو څو ورځو کې له پنجشېر، د هېواد له شمالي سيمو، وردګو او مرکزي سيمو څخه داسې راپورونه او انځورونه خپاره شوي، چې کوچيان يو ځل بيا دغو سيمو ته ننوتلي او په ډېرو ځايونو کې يې په غير قانوني او اخلاقي ډول کرنه کوي او د خلکو کورونه ورانوي. د پسونو رمې او رمې خپلو کروندو ته ننوتي دي.
اوس د اساسي پوښتنې یوه برخه دا ده چې ولې کوچیان نه کنټرولېږي او په تېرو لسیزو او وروستیو کلونو کې په بېلابېلو فارسي ژبو سیمو کې د کوچیانو د ناوړه شتون د ستونزې د نه حل لامل څه دی؟
لومړی: کوچیان د پښتني قبیلوي ټولني څخه زیږیدلي دي، یوه توکمیزه ډله ده چې له ۲۵۰ کلونو څخه زیات د افغانستان پر خاورو واکمنه ده. لکه څنګه چې موږ پوهیږو، د فارسي ژبو سیمو د کوچیانو پروژه د توکمیزو حکومتونو کار و. له بلې خوا، کوچیان د حکومتونو د قومي او توکمیز پیوستون لخوا هڅول کیږي. دا کړنه له ډېرو کلونو راهیسې دوام لري او کوچیانو د مرکزي حکومت په ملاتړ د ځايي اوسېدونکو پر وړاندې جرمونه او ناوړه چلندونه کړي او دا کړنې د حکومت له لوري له پامه غورځول شوي دي.
دوهم: کوچیان په تیرو وختونو کې د ظالمو رژیمونو نیابتي استخباراتي ځواک وو او نن هم هماغه رول لري. يعنې د افغانستان تېرو توکميزو حکومتونو داسې اشخاصو او ډلو ته اړتيا درلوده چې د بېلابېلو قومونو تر منځ ولاړ شي او د هغو سيمو سياسي، ټولنيزې او اقتصادي پېښې حاکمانو ته ورسوي. موږ د افغانستان په معاصر تاریخ کې د کوچیانو او بار وړونکو په منځ کې چې د هیواد په شمال کې میشت دي، د دغو پیښو ډیرې بیلګې لرو. نو لږ تر لږه د کوچيانو د قوم مشران په دې پوهېږي چې هر څه چې وغواړي او له پارسي ويونکو سره يې کوي، د دوی د نسل حکومتونه به يې نه استيضاح کړي.
دریم: په افغانستان کې ځمکه تل یوه ارزښتناکه سرچینه وه چې باید د متحدینو ترمنځ وویشل شي. له دې امله چې په افغانستان کې قومي او قبیلوي اړیکې حاکمې دي، کوچیان د یوې توکمیزې ډلې په توګه چې د افغانستان او پاکستان په پولو کې اوسیدل، د افغانستان په مرکز او شمال کې د لویو څړځایونو خاوندان شول چې د پښتنو واکمنانو ته یې ګټه رسوله تر یوې اندازې پورې، دا د کوچیانو قومونو په ګټه وه. له همدې امله، د یوې توکمیزې ډلې مرکزي حکومت به د داسې یو ارزانه متحد ځواک لپاره د دوی د لاس او وزرونو د تړلو قانون پلي نه کړي.
څلورم: کوچیانو په مختلفو سیمو کې د ټولنو د ځانګړو خلکو په استازیتوب د ډال په توګه رول لوبولی دی. د بېلګې په توګه په تېرو شلو کلونو کې دغه کوچي قومونه تل په جلریز کې د حکومت او طالبانو لپاره ډال وو. د بهسودو قضیه هر کال تکراریږي، خو د کوچیانو د مخنیوي لپاره هیڅ کار نه دی شوی، ځکه پښتانه په بهسودو کې د هزاره ګانو او فارسي ژبو د واکمنۍ پر وړاندې ډال دي.
له بلې خوا د کوچیانو امتیازات د افغانستان د پښتنو واکمنانو لپاره په ځانګړې توګه مهم او اغېزمن وو. د بېلګې په توګه د بن له کنفرانس او د نوي اساسي قانون له مسودې وروسته په ولسي جرګه کې لس څوکۍ او د بودجې یوه برخه او په مشرانو جرګه کې څوکۍ او د کوچیانو لسګونه نور حقیقي او حقوقي امتیازات پښتني ټولنې ته سپارل شوي دي. . کله چې د څو سوو خیمو اوسیدونکو هیڅ احصایه چې افغاني اصل یې هم نه دی تایید شوی، د پښتون والي په حق کې وړاندې کیږي؛ ولې دوی باید منع شي؟
پنځم: له بلې خوا دا حقیقت چې کوچیان پخپله د خپلو پخوانیو حکومتونو د سیاستونو قرباني شوي دي باید له پامه ونه غورځول شي. د کوچیانو بدمرغه ژوند ته لږ انعکاس سره ، دا په اسانۍ سره احساس کیدی شي. په حقیقت کې ویلای شو چې کوچیان په دې لومړني ژوند کې هغه مظلوم خلک دي چې د حکومتونو د توکمپالنې پالیسي له امله پر هغو خلکو ظلم کوي چې تر خپل ځان زیات مظلوم دي.
د کوچیانو ژوند له کلتوري، اقتصادي او ټولنیز پلوه په بد حالت کې دی. د پورتنیو قضیو له مخې هیڅ دولت په جدي توګه دا نه ده منلې چې ثابتې ځمکې ورته وسپاري او آبادې کړي ځکه چې د پښتنو واکمنانو د ګټو یوه برخه د دې څو خیمو اوسیدونکو په ځپل شوي او لومړني ژوند پورې تړلې ده.
