فرزانه خجندی؛ «فروغ تاجیکستان» و «شاعر خلقی»

دسته: تحلیل
نویسنده: دکتر نورمحمد نورنیا
1403/11/15
2:03 ب.ظ
بازدید: 12

پایگاه خبری تحلیلی روایت : فرزانه خجندی، شاعر و نویسنده‌ و مترجم ارجمند تاجیک است که در سال ۱۹۶۴ در شهر خجند به دنیا آمد. خجند، شهری در شمال تاجیکستان است که دل را فراغ می‌دهد و دیده را فروغ، و زاد و زیست در چنان محیطی بی‌اثر بر شاعری او نیست. فرزانه خجندی از پیشگامان شعر امروز فارسی در تاجیکستان به‌شمار می‌آید که او را «فروغ تاجیکستان» و «شاعر خلقی» می‌خوانند.

فرزانه خجندی، شاعر و نویسنده‌ و مترجم ارجمند تاجیک است که در سال ۱۹۶۴ در شهر خجند به دنیا آمد. خجند، شهری در شمال تاجیکستان است که دل را فراغ می‌دهد و دیده را فروغ، و زاد و زیست در چنان محیطی بی‌اثر بر شاعری او نیست. فرزانه خجندی از پیشگامان شعر امروز فارسی در تاجیکستان به‌شمار می‌آید که او را «فروغ تاجیکستان» و «شاعر خلقی» می‌خوانند.
او از ۱۷سالگی به ادبیات علاقه می‌یابد و با کتاب‌خانۀ مادر، پیوند الفت می‌گیرد. فرزانه در همین کتابخانه با مولانا آشنا شد و سپس به جانب بیدل رفت. به همین دلیل، اولین شعرهای از نظر نگرش و نگارش، سبک مولانا را در غزل تبارز می‌دهد. مادرش استاد ادبیات و صاحب نظر در ادبیات روس بود و برعلاوه‌ی این که کتابخانه‌اش فرزانه را به سمت ادبیات می‌کشاند، او را با شاعران و نویسندگان غیرفارسی‌زبان نیز آشنا می‌کند. آشنایی و انس‌یابی فرزانه با پوشکین و یسنین از مصادیق همان اثرگذاری است. او تحصیلاتش را نیز در رشته‌ی ادبیات فارسی در دانشگاه خجند دنبال کرده است.
نخستین دفتر سروده‌هایش (طلوع خنده‌ریز) را در ۲۲سالگی (سال ۱۹۸۶) به چاپ سپرد. شعرهای این دفتر بشارتی بود به ادبیات تاجیکستان و پس از آن که دومین دفتر شعرهای او (شبیخون برف) انتشار یافت، منتقدان شعر معاصر تاجیک را به یقین رساند که دفتر اول، دولت مستعجل نبوده است. کتاب‌های دیگر او: آیت عشق، تا بی‌کرانه‌ها، قطره‌ای از مولیان، پیام نیاکان و برگ‌های زرین هستند.
اشعار فرزانه خجندی غالباً با اندیشه‌های عمیق و پرمعنایی همراه هستند که به سادگی و صمیمیت بیان شده‌اند. او به خاطر توانایی در ترکیب احساسات انسانی با زبان شعر و خلق تصاویری زیبا و به‌یادماندنی در ذهن مخاطبان، مورد تحسین بسیاری قرار گرفته است. دلیل آن هم که وی را شاعر خلقی می‌خوانند این است که انعکاس مسایل اجتماعی در شعرهایش برجسته است. از جانبی دیگر علاقه‌اش به ادبیات توده (فولکلور) از دلایل روشن تفویض این لقب به اوست.
در مورد شعر بانو فرزانه خجندی از زاویه‌های گوناگون نگریسته شده است و برجسته‌ترین وجه پژوهش‌ها در این زمینه، بررسی اثرگذاری و اثرپذیری است که در تعبیر پساساختگرایی‌اش، آن را بینامتنیت می‌گویند؛ که من آن را «باهم‌آنگی» می‌نامم؛ یعنی اشتراک جهان‌ها و دادوستد متن‌ها.
فرزانه خجندی با یافتن جهان شعرهای فروغ فرخزاد، دچار تحول شده است و برای همین است که بیشترین سخن در مورد شعر بانو خجندی اختصاص یافته به بررسی این بینامتنیت است. یک شاعر دیگر که فرزانه خجندی را با او نیز مقایسه کرده‌اند، نازک‌الملائکه، شاعر عرب است. سابق بر این، فروغ فرخزاد نیز با نازک‌الملائکه مقایسه شده بوده است.
رنگ در شعر بانو خجندی کارکردهای ویژه‌ای دارد و با آن، خوشه‌های تصویری ویژه‌ای خلق شده است. از این نگاه، کارهای بانو را با سهراب سپهری مقایسه کرده‌اند.
شعر بانو خجندی قابلیت ورود از دریچه‌های دیگر را نیز دارد و اگر خواسته باشیم این مقایسه‌ها و بررسی‌های بینامتنی بیشتر صورت بگیرند، جای کارهای دیگر هم محسوس است.
اگر از ورای این بررسی‌های بینامتنی نگاه بکنیم و فقط بر شعر بانو فرزانه خجندی متمرکز شویم و سیری براساس آفریده‌های ادبی او ترسیم کنیم، به نظر من این حرکت از رمانتیسیسم به ریالیسم است. نامگذاری کتاب‌ها و ژانر هر کتاب، به خوبی این سیر را تبارز می‌دهند. همچنین از مقالات ایشان فی‌المثل در باب توده‌شناسی یا فولکلور، وضوح بیشتر در این مورد حاصل می‌شود.
بانو خجندی از غزل به شعر آزاد تحول کرده است و همینطور از گرایش‌های رمانتیک عارفانه به سمت تعهد و رسالت در ادبیات. رمانتیک عارفانه می‌گویم به این دلیل که عشق عارفانه‌ی آمیخته با طبیعت در آن شعرها متبلور است. بازتاب طبیعت در شعرهای خجندی محل پژوهش دارد. از نظر وزن هم غزل‌ها شورانگیزی غزل‌های عارفانه را تداعی می‌کنند.
شعرهایی مانند:
آدم پی وصل دوست، تا سوی فلک در زد
این وصل، پر از درد است؛ این حکم، غم‌انگیز است.
در لابلای همین غزل‌ها و شعرهایی که طبیعت شاعر با عناصر طبیعی دیگر اطراف گره خورده، ریالیسم یا بازتاب واقعیت اجتماعی هم سرک می‌کشد.
نخل‌های سربریده، خون‌تان در گردنم
می‌شوید اندر بهشت آن جهان، گل‌خیز باز.
ولی این کار در غزل‌ها بسامد ندارد. شعرهای آزاد به ریالیسم بیشتر پرداخته‌اند که شعرهایی نسخۀ دیگرشدۀ شاعر است.
در کاغذ سفید سحر می‌کند طلوع
امضای آفتاب
در نامۀ سفید سرنوشتم
یک یادگار نادره می‌ماند.
نکتۀ دیگری که این بازتاب واقعیت و این ریالیسم را به عنوان دغدغۀ شاعر، نشان می‌دهد؛ دلدادگی او به ادبیات توده است. ادبیات توده با آن که سرشار از مواد خام شاعری است، از جهتی دیگر معرفی‌کنندۀ اشخاص درگیر به آن است؛ زیرا پرداختن به ادبیات توده، نشانگر رسالتمندی شاعری است.
فرزانه خجندی در روزهای نخستین شست‌سالگی قرار دارد. زادروزش خجسته باد و عمرش دراز. بماناد و بنویسد.