خوانش حقوقی_مقایسوی از جنبش مشروطیت ایران و افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالسمیع رحمانی
1402/08/23
9:40 ق.ظ
بازدید: 16

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در همسایه‌گی ایران، افغانستان نیز از چنین مصیبت‌ها رنج برده و عوامل فوق در بیداری روشنفکران و تلاقی سفرهای شاهان تحولی در فضای این کشور ایجاد می‌کند که استمرار آن به بیداری و تحول ژرف در روشنفکران شعله‌ور می‌شود و سلطنت مطلقه که از دیر باز آویزان تن و جان مردم بوده، جنبشی در میان آنها برای تبدیل کردن سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه پا می‌گیرد که تا حد زیادی از دیوانسالاری و اشرافیت قدیمی سر بر کشیده، یا در مراکز سنتی آموزشی و یا در مکاتب/مدرسه‌ها متوسطۀ عصری تحصیل کرده بودند، که یک گروه قابل ملاحظه‌ی چنین اصلاح‌گران شامل افراد وابسته به دربار سلطنتی بودند

۱- منشأ و اسباب جنبش مشروطه‌خواهی ایران و افغانستان:

منشأ و زمینه‌های نهضت مشروطیت آگاهی و بیداری ملت‌هاست(Don, 1989: 8). در پهلوی بیداری، استعمارزدایی در بعد خارجی و استبدادزدایی در بعد داخلی نقش مهمی در تحول جریان‌های فکری و مشروطه‌خواهی افغانستان و ایران داشته است(). این سه عامل به عنوان منشأ و اسباب اساسی در انقلاب و جنبش مشروطیت هر دو کشور دیده می‌شود. احمد کسروی در تاریخ مشروطه‌ی ایران اذعان می‌نماید که منشا اصلی مشروطیت این کشور، بیداری ایرانیان و اعتراض به حکومت استبدادی بود(کسروی، ۱۳۹۸: ۴۶). او تصریح می‌کند: بیداری به معنای واقف شدن به عقب‌ماندگی و ضعف ایرانیان در برابر اروپاییان می‌باشد(تقوی، ۱۳۸۴: ۶۷). او روند عقب ماندگی ایران را در آستانه‌ی نهضت مشروطیت فاجعه‌بار توصیف نموده می‌گوید: پس از کشته شدن نادر افشار جایگاه و منزلت ایران رو به افول می‌نهد و سرآغازی برای تنزل می‌گردد(جعفریان، ۱۳۶۹: ۳۲). احمد کسروی همچنان به کشورهای همسایه – شمال و جنوب ایران به عنوان دو دولت قدرتمند روس و انگلیس انگشت می‌گذارد و حمله روس‌ها به جغرافیایی ایران را نخستین تحول در باب آگاهی ضمیر ایرانیان تلقی می‌کند(رسول زاده، ۱۳۸۷: ۱۳). او به فعالیت های روشنگری میرزا ملکم خان و سید جما الدین اسعدآبادی هم بی‌توجه نیست و تلاش آنها را در بیداری ملت ایران و مبارزه علیه استبداد شاه و سر سپردگی این شاهان به بیگانگان را نقطه شرمساری برای جبین این ملت می‌داند(ستایش، ۱۳۸۵: ۵۱) که نقطه سرآغازی برای بیداری و منشأ انقلاب مشروطیت می‌گردد.

در همسایه‌گی ایران، افغانستان نیز از چنین مصیبت‌ها رنج برده و عوامل فوق در بیداری روشنفکران و تلاقی سفرهای شاهان تحولی در فضای این کشور ایجاد می‌کند که استمرار آن به بیداری و تحول ژرف در روشنفکران شعله‌ور می‌شود و سلطنت مطلقه که از دیر باز آویزان تن و جان مردم بوده، جنبشی در میان آنها برای تبدیل کردن سلطنت مطلقه به سلطنت مشروطه پا می‌گیرد که تا حد زیادی از دیوانسالاری و اشرافیت قدیمی سر بر کشیده، یا در مراکز سنتی آموزشی و یا در مکاتب/مدرسه‌ها متوسطۀ عصری تحصیل کرده بودند، که یک گروه قابل ملاحظه‌ی چنین اصلاح‌گران شامل افراد وابسته به دربار سلطنتی بودند(انحور، ۱۴۰۱: ۴۹). آنها در درجۀ اول فرزندان آرمانگرا و بلندپرواز بزرگان ولایتی/استانی «غلام بچه ها «[۱] بودند که در دربار کابل به هدف پیشبردن کار حکومت آموزش دیده بودند. آنها به ویژه تحت سرپرستی معلمان پیشرو به شمول مسلمانان هندی، در مکاتب عصری جدید شیفتۀ ایده‌های مشروطیت شدند(همان، ۵۲). تحولاتی کهدر جاهای دیگر دنیا از جمله (روسیه ۱۹۰۵، ایران ۱۹۰۵، و ترکیه‌ی عثمانی ۱۹۰۱، مشروطه‌خواهان افغانستان را به حرکت درآورد. در این عصر روحانی روشنفکری به نام مولوی محمد سرور خان واصف، شاعر و دانشمند با همکارانش دست به هم می‌دهند و رهبری الهام بخش و نخستین پیشگام الگوی برای جنبش مشروطیت اول افغانستان می‌شود(لمر، ۲۰۱۶: ۱). پس از آن افراد و اشخاص زیادی به این جنبش می‌پیوندند و با تشکیل جلسات مخفی در محلات مخصوص به تبادل اندیشه‌ها و افکار در حول این جنبش می‌پردازند که در بخشی از این مقاله به اهمیت برگزاری این جلسه‌ها اشاره خواهیم کرد.

اهداف و اندیشه‌های مشروطه‌خواهان افغانستان و ایران

همچنین بخوانید: پایان آمریکاباوری و آغاز عصر خوداتکایی در افغانستان

اولین هدف و آرمان انقلاب مشروطه‌خواهان ایران مساله بازسازی کشور بود(کسروی، ۱۳۹۷: ۸۲) که مقایسه با غرب و رویارویی با آن خیلی عقب افتاده بود. آرمان دوم انقلاب مشروطیت ایران رهایی از سلطه خارجی و جنگ های روس و انگلیس بود که بر آنها سایه افگنده بودند. در آن زمان دو قدرت جهانی روسیه و بریتانیا، مشکلات بسیاری را برای مردم ایران درست می کردند و نه استقلال داشتند و نه در امضای معاهدات صلاحیت تصمیم گیری داشتند. فشارهای سرزمینی باعث شده بود قدرت تصمیم گیری را از حاکمان ایران سلب نموده بودند(یزدانی، ۱۳۹۸: ۹۱). سومین آرمان و هدف نهضت مشروطه‌ی ایران برقراری نظم و امنیت و ثبات سیاسی در کشور بود. ایران در آن هنگام، کشوری پر از هرج و مرج و بدون نیروی نظامی و انتظامی بود که نه ثبات اجتماعی داشت و نه مرز ها و شهر ها و راه های تجارتی امنیت داشتند و داشتن قانون در این شرایط از مهمترین خواست مشروطه‌خواهان ایران تلقی می‌گردد(بخشی زاده، ۱۳۹۲: ۵).

در سوی دیگر، اهداف و اندیشه‌های نهضت مشروطه‌خواهان در افغانستان هم شباهت زیادی به اهداف و خاستگاه‌های مشروطه‌خواهان داشت، زیرا هر دو کشور از بلایا و مصیبت های هم نوع رنج می‌بردند. هرچند روشنفکران افغانستان از همان آغازِ پیدایش این جنبش، مبارزه با ظلم و استبداد داخلی، آزادی‌خواهی، عدالت اجتماعی، حکومت مردم و رهایی از یوغ استعمار انگلیس سر مشق اهداف شان بود ولی این مشروطه‌طلبان فرصتی زیادی برای ترویج ایده‌هایشان نداشتند(نجفی، ۱۴۰۰: ۷۴). مشروطه‌خواهان افغانستان که به نام (جان نثاران ملت) نیز یاد می‌کردند، حاکمیت ملی را حق مردم می‌دانستند و می‌گفتند: «ملت باید در چارچوب سلطنت شاهی مشروطه قدرت اجرائیه را با تاسیس مجلس شواری ملی از راه انتخابات آزاد پارلمان را به‌دست گیرند»، این امر به‌وضوح از اصول مورد نظر مشروطه‌خواهان و به‌تعبیر الهام از قرآن‌: «تلکه عشره کامله» روشن است و نویسندگان افغانستان اصول و اهداف مشروطه‌خواهان را اینگونه می‌شمارند: «اطاعت از اصول و دستورات اسلامی، کوشش مداوم تا هنگام دست‌یابی به حقوق ملی و تبدیل رژیم حکومت استبدادی به مشروطه، داشتن قوانین و مقررات جهت نایل شدن به نظم عمومی، تلاش و گسترش اخلاق نیکو، آشتی و تفاهم میان اقوام و تحکیم وحدت ملی، سعی در برقراری صلح به‌جایی سلاح و زور، بیداری مردم و آزادی مطبوعات، تأسیس مجلس شورای ملی از راه انتخابات آزاد، سعی در کسب استقلال کشور، تأمین اصول مساوات و برابری و توسعه دانش جدید و توسعه صنایع»(کشکی، ۱۳۶۵: ۱۶۶-۱۶۷). اینها از موارد اساسی اندیشه‌های مشروطه‌خواهان در افغانستان بود که بیشترین این فکر برخواسته از تحولاتی بود که در جهان پیرامونی یا اتفاق افتاده بود یا در حال اتفاق افتادن بود. این اهداف و اندیشه‌ها نه تنها با ایران بلکه با جنبش های مشروطیت در مصر، ترکیه و سایر کشورهای در آستانه مشروطیت شباهت زیادی داشتتند(طنین، ۲۰۱۴: ۲۵). اما در خصوصا اهداف و مرام جنبش مشروطه خواهان افغانستان اسناد و مطلب کمتری از اساس‌گاران این جنبش به جا مانده است که نویسندگان بعدی را با چالش جدی مواجه ساخته است. پاسخی که می‎توان به معضل داشت این است که در آستانه‌ی این جنبش استبداد وحشتناکی بر اوضاع و احوال آن زمان جریان داشت و خودکامگی بیش از حد اوج گرفته بود و این اسبتداد مانع اصلی بر سر راه مشروطه خواهان افغانستان بود تا زودتر به آرمان‌های شان نایل نیایند. اما کوشش و تلاش‌های مستمر آنها در پی تاسیس یک نظام مشروطه و قانون اساسی در افغانستان شاه کلیدی بسیاری از مسایل بعدی و جنبش های آتی گذاشت که همه را مدیون همان روشنفکران می‌باید دانست.

همچنین بخوانید: طرفداران «حکومت طالبانی برای پاکستان» در افغانستان

[۱] . ترکیب غلام بچه ساخته و پرداخته درباریان افغانستان است. منظور از کلمه غلام بچه در اینجا برده نیست، بلکه به جوانک و نوجوانانی اطلاق می‌شود که تازه سبیل دربیاورد. این واژه از عصر احمدشاه ابدالی در دربار شاهان افغان رواج یافته و در واقع پسران سران ولایات بودند که در دربار شاهان وظایف انتظام امور حکومتی و اداری و حتی پیش خدمتی را اجرا می‌نمودند. یک هدف سیاسی پشت این غلامه بچه ها نیز وجود داشته که شاهان در واقع این پسران بزرگان استان ها را به عنوان گروگان در دربار نگه‌می‌داشته تا پدران شان در ولایات برعلیه آنها شورش و قیام نکنند.

نوشته های مرتبط :