چرا هخامنشیان و کوروش در شاه‌نامه‌ی فردوسی نیامده؟

دسته: تاریخ, تحلیل, هویت
نویسنده: دکتر نورمحمد نورنیا
۱۴۰۲/۰۸/۱۱
۱۰:۰۹ ق٫ظ
بازدید: 566

پایگاه خبری تحلیلی روایت : دکتر یعقوب یسنا، اسطوره‌شناس و شاه‌نامه‌پژوه می‌نویسد: از زندگی مردمان ایران در جهان باستان دو روایت وجود داشته که یکی روایت ایران غربی و دیگری روایت ایران شرقی است. روایت ایران غربی، همان روایت هخامنشیان است که پس از حمله‌ی اسکندر به ایران، دچار فراموشی شده است. روایت ایران شرقی، روایت اشکانیان است که پس از برچیده‌شدن بساط هخامنشیان، این روایت از شرق ایران به سمت غرب ایران سیلان کرده و ادغام روایتی را به وجود آورده است. تا روی کار آمدن ساسانیان، روایت اشکانیان به مدت چند صد سال، روایت رایج ایرانی بوده است.

هخامنشیان، نخستین و بزرگ‌ترین امپراتوری جهان باستان بود که در پارس/فارسِ ایران غربی (ایران کنونی) حکومت می‌کردند. کورش و داریوش، مشهورترین پادشاهان‌شان است. استوانه‌ی کوروش و کتیبه‌ی داریوش، یادگار آن دو شاه است که از اهمیت معرفتی و تاریخی برخوردارند. فرمان‌های مندرج در استوانه و کتیبه، سنجیده و خردورزانه‌اند؛ به همین دلیل، استوانه‌ی کوروش را نخستین منشور حقوق انسان، مسمی کرده‌اند. جدا از مکاتیبی که از هخامنشیان برجای مانده، آنچه در مورد آنان می‌توانیم دریابیم؛ در اسناد یونانی به ویژه در تاریخ هرودت است. خدای‌نامه‌ها که از منابع شاه‌نامه‌ی فردوسی‌اند و خود فردوسی در شاه‌نامه‌اش از هخامنشیان یادآوری نکرده. شماری از شاه‌نامه‌پژوهان از جمله جلال خالقی مطلق، باورمند است که شاهان هخامنشی با نام‌های دیگر در شاه‌نامه حضور دارند. او می‌گوید که کی‌خسرو با اوصافی که فردوسی از او دارد؛ همان کوروش هخامنشی است. شماری دیگر، دارا و داراب (شاهان ذکرشده در شاه‌نامه) را به دلیل این که با اسکندر یونانی جنگیده‌اند؛ شاهان هخامنشی با نامی دیگر تصور کرده‌اند. اما واقعیت آن است که فردوسی در شاه‌نامه از هخامنشیان سخنی به میان نیاورده. همین‌گونه روایت شاهان اشکانی که در ایران شرقی (افغانستان و آسیای میانه) حکومت داشتند، نیز در شاه‌نامه دیده نمی‌شود. تنها بیت‌هایی وجود دارد که فردوسی صرف از امپراتوری اشکانیان نام برده:

کنون ای سراینده فرتوت‌مرد/سوی گاه اشکانیان باز گرد.

چرا شاه‌نامه به روایت پادشاهی هخامنشیان توجه نکرده است؟

دکتر یعقوب یسنا، اسطوره‌شناس و شاه‌نامه‌پژوه می‌نویسد: از زندگی مردمان ایران در جهان باستان دو روایت وجود داشته که یکی روایت ایران غربی و دیگری روایت ایران شرقی است. روایت ایران غربی، همان روایت هخامنشیان است که پس از حمله‌ی اسکندر به ایران، دچار فراموشی شده است. روایت ایران شرقی، روایت اشکانیان است که پس از برچیده‌شدن بساط هخامنشیان، این روایت از شرق ایران به سمت غرب ایران سیلان کرده و ادغام روایتی را به وجود آورده است. تا روی کار آمدن ساسانیان، روایت اشکانیان به مدت چند صد سال، روایت رایج ایرانی بوده است.

حمله‌ها و جنگ‌ها ارچند در دگرگونی روایت‌ها اثرگذارند؛ اما نمی‌توانند روایت‌های معرفتی را نابود کنند. اسکندر پس از براندازی هخامنشیان، نشانه‌های آنان را نیز آتش زد؛ اما روایت هخامنشیان به محض حمله‌ی اسکندر، نمی‌تواند منهدم شود. زیرا روایت‌ها اساساً در نبود شکل می‌گیرند تا جایگزینی برای واقعیت باشند. از سوی دیگر، فردوسی در گردآوری شاه‌نامه، به جز اسناد، به افراد نیز مراجعه کرده و نقل‌های شفاهی را نیز شنیده است. در ایران غربی پس از هخامنشیان، حتا اگر هیچ سند و مدرکی که بازتاب‌گر روایت هخامنشی می‌بود؛ وجود نمی‌داشت؛ باز امکان نقل شفاهی آن روایت باقی بود. پس دلیل فراموشی روایت هخامنشیان چیست؟ دلیل فراموشی روایت هخامنشیان را نویسنده‌ی کتاب «مقدمه‌ای بر فردوسی‌شناسی و شاه‌نامه‌پژوهی»، برتری و غنای بیش‌تر روایت اشکانی نسبت به روایت هخامنشی می‌داند. هخامنشیان، دینی بدوی داشتند و پدیده‌ها و رویدادهای طبیعی را می‌پرستیدند؛ اما اشکانیان به اوستا اعتقاد داشتند که امکان اقناع روانی و پاسخ به پرسش‌های هستی‌شناسانه‌ی انسان ایران غربی را می‌توانست فراهم کند. با آمدن روایت اشکانیان از جهان، زندگی و انسان؛ روایت‌های دیگر در حاشیه رفتند. آنچه امروزه به عنوان اساطیر، حماسه، و ادبیات پهلوانی فارسی می‌شناسیم، پس از اشکانیان در کل ایران رواج یافته است.

از نظر دکتر عبدالحسین زرینکوب، حکومت غیرمتمرکز و ملوک طوایفی اشکانیان نیز زمینه‌ی اثرگذاری گسترده‌ی روایت آنان را فراهم کرده بود. کار دیگر اشکانیان که اهمیت دارد؛ بنانهادن اساس ملیت ایرانی است. اساس ملیت ایرانی در زمان اشکانیان بنا نهاده شد. این اساس در زمان ایشان دو چیز بوده است: افسانه‌های تاریخی پهلوانی و آیین زردشتی.

ساسانیان که پس از اشکانیان روی کار آمدند؛ روایت اشکانی را تحکیم کردند؛ اما نام شاهان اشکانی و رویدادهای متعلق به امپراتوری آنان را از متون حذف کردند. دلیل یادآوری‌نکردن فردوسی از اشکانیان در شاه‌نامه، همین دست‌برد در متون قبل از شاه‌نامه بوده است. شاه‌نامه‌ی فردوسی را که به سه بخش: اساطیری، پهلوانی و تاریخی دسته‌بندی می‌کنند؛ دو بخش اساسی نخستین آن (اساطیری و پهلوانی) متعلق به روایت اساطیری و فرهنگی اشکانیان است. شاهان ساسانی در بخش تاریخی ذکر شده‌اند.

نوشته های مرتبط :