کتاب «جستاری در باره فدرالیسم» نوشته استاد سرور دانش در روزهای پایانی سال ۱۴۰۱ توسط بنیاد اندیشه منتشر شد. این کتاب به یکی از موضوعات مهم و حساس افغانستان به صورت نسبتا مبسوط و مستدل پرداخته و به برخی دغدغه‌ها و نگرانی‌ها با بررسی معایب و چالش‌ها، مزایا و فرصت‌های نظام فدرالی پاسخ گفته است. این کتاب در قطع وزیری در ۵۲۶ صفحه در اواخر زمستان سال ۱۴۰۱ توسط بنیاد اندیشه به دو صورت چاپی و دیجیتالی منتشر شده و در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.
در اینجا تنها به معرفی این کتاب بسنده می‌شود و نقد و بررسی آن نیاز به فرصت و زمان بیشتر دارد که ممکن است برخی علاقمندان به نقد و بررسی آن نیز بپردازند.
این کتاب مشتمل بر یک مقدمه، پیشگفتار و دو بخش(۸ فصل و ۲۸ مبحث) می‌باشد.
نویسنده، در پیشگفتار کتاب به اهمیت طرح این مباحث پس از اعلام موضع رسمی «حزب عدالت و آزادی» در مورد نظام سیاسی آینده که مبتنی بر نظام فدرالی باید باشد و تبدیل این موضوع به یک گفتمان غالب روز، تحت عنوان ما چه می‌خواهیم؟ به برخی از اصول مورد نظر خود اشاره کرده است از قبیل:
- ما در خط اعتدال حرکت می‌کنیم،
- ما طرفدار تجزیه نیستیم،
- فدرالیسم به ضرر هیچ قومی نیست و
- ما خواهان عدالت و پلورالیسم سیاسی و فرهنگی هستیم.
نویسنده در پایان پیشگفتار اشاره کرده است که تنوع و تکثر قومی، زبانی و فرهنگی در قانون اساسی سال ۱۳۸۲ به رسمیت شناخته شده است و این رسمیت یافتن تنوع و تکثر و نام بردن از ۱۴ قوم، ۸ زبان و ۲ مذهب پایه‌های یک نظام فدرالی را به نحوی به رسمیت شناخته است و احکامی که در آن قانون اساسی آمده تنها در یک نظام فدارل قابل تطبیق است.
در بخش اول که با عنوان فدرالیسم؛ پیشینه، ساختار و کارکرد آغاز شده است از صفحه ۲۹ تا ۱۲۲ را احتوا می‌کند دارای ۴ فصل و ۱۲ مبحث می‌باشد.
فصل اول: پیشینه و ساختار فدرالیسم.
این فصل دارای ۴ مبحث می‌باشد.
مبحث اول: پیشینه فدرالیسم،
مبحث دوم: جایگاه و اصول بنیادین فدرالیسم،
مبحث سوم: ساختار و ویژگی‌های نظام فدرال،
مبحث چهارم: روش تقسیم صلاحیت‌ها بین حکومت مرکزی فدرال و حکومت‌های محلی.
فصل دوم: شکل‌گیری دولت‌های فدرال. این فصل نیز دارای ۴ مبحث می‌باشد.
مبحث اول: شیوه پیدایش دولت‌های فدرال،
مبحث دوم: نسبت فدرالیسم با نظام‌های مختلف سیاسی دیگر،
مبحث سوم: رابطه بین حکومت فدرال و حکومت‌های ایالتی و اختیارات آن‌ها و
مبحث چهارم: ایجاد نظام فدرالی از نگاه انگیزه.
فصل سوم: فلسفه فدرالیسم. این فصل دارای ۲ مبحث می‌باشد.
مبحث اول: مدیریت جامعه چند قومی و
مبحث دوم: تنوع هویت‌ها از دیدگاه اسلام و مدیریت شبه فدرالیستی.
فصل چهارم: فرصت‌ها و چالش‌های فدرالیسم. این فصل نیز دارای ۲ مبحث می‌باشد.
مبحث اول: معایب و چالش‌ها و
مبحث دوم: مزایا وفرصت‌ها.
بخش دوم: طرح فدرالیسم در افغانستان(سیر تاریخی و نقد و بررسی نظریات موافقان و مخالفان)
این بخش که از صفحه ۱۲۳ آغاز و تا صفحه ۴۶۰ را احتوا می‌کند، دارای ۴ فصل و ۱۶ مبحث می‌باشد.
فصل اول: پیشینه نظام ادارای در افغانستان. این فصل دارای ۴ مبحث است.
مبحث اول: مرحله شبه فدرالی،
مبحث دوم: مرحله اداره متمرکز،
مبحث سوم: چرخش نسبی به عدم تمرکز و
مبحث چهارم: چرخش دوباره به سیستم متمرکز.
فصل دوم: طرح نظام فدرالی در دو دهه ۴۰ و ۵۰. این فصل دارای ۲ مبحث می‌باشد.
مبحث اول: دهه چهل خورشیدی؛ تدوین قانون اساسی ۱۳۴۳ و
مبحث دوم: دهه پنجاه خورشیدی؛ ظهور پیشگامان فدرالیست.
فصل سوم: طرح نظام فدرالی در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ خورشیدی. این فصل دارای ۴ مبحث می‌باشد.
مبحث اول: خاستگاه فکری و شرایط سیاسی در طرح فدرالیسم از سوی شهید مزاری،
مبحث دوم: مبانی و دلایل ضرورت نظام فدرالی از دیدگاه شهید مزاری،
مبحث سوم: مراحل و چگونگی ارائه طرح نظام فدرالی از سوی استاد شهید مزاری و
مبحث چهارم: بازتاب طرح نظام فدرالی استاد مزاری در سطح ملی.
فصل چهارم: طرح نظام فدرالی در افغانستان در ۲۰ سال اخیر. این فصل دارای ۶ مبحث می‌باشد.
مبحث اول: توافقنامه بن و اداره موقت و دولت انتقالی،
مبحث دوم: نظریات در زمان تدوین و تصویب قانون اساسی ۱۳۸۲،
مبحث سوم: نظریات حکومت، احزاب سیاسی و جهادی شریک در قدرت در مورد طرح فدرالی در قانون اساسی ۱۳۸۲،
مبحث چهارم: موقف اعضای کمیسیون و لویه‌جرگه قانون اساسی در مورد طرح فدرال،
مبحث پنجم: طرح فدرالیسم در دوره جمهوریت و
مبحث ششم: دوره پسا جمهوریت؛ فرصتی دیگر برای طرح نظام فدرالی.
در بخش پایانی، قانون اساسی جمهوری اسلامی فدرالی افغانستان و قانون اساسی ایالت فدرال ضمیمه کتاب شده است.
