چگونه پنجشیر رقابت را به قندهار باخت؟

دسته: تاریخ, تحلیل, هویت
نویسنده: تحریریه روایت
1401/12/18
10:50 ق.ظ
بازدید: 0

امروز ۱۸ حوت ۱۴۰۱ برابر است با نهمین سال‌روز درگذشت مارشال محمد قسیم فهیم، معاون اول ریاست جمهوری و وزیر دفاع در حکومت حامد کرزی.

در باره‌ی کارنامه‌ی مارشال منتقدان و موافقانش در این نه سال بسیار نوشته‌اند، اما آن‌چه را که من می‌خواهم این‌جا مطرح کنم وضعیت پنجشیر در دوره‌ی پس از مارشال است.

پس از اشغال افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی یکی از مناطقی که خیلی نامش در رسانه‌ها مطرح شد و آوازه‌اش شرق و غرب عالم را گرفت، پنجشیر بود. پنجشیر که در دوره‌ی جهاد یکی از شهرستان‌های ولایت پروان بود، منطقه‌ای است واقع در دامنه‌‌ی سلسله کوه‌های هندوکش با طبیعت زیبا و کوهستانی و دره‌های پُرخم و پیچ. شما وقتی اهمیت این جغرافیا را درک می‌کنید که به این روایتی از هرودوت توجه کنید. او روایت می‌کند که کسی به نام آرتمبارس باری به کوروش کبیر پیشنهاد می‌کند اکنون که خداوند پادشاهی جهان را به ایرانیان اعطا کرده است، اجازه بدهید که با قوم خود به یک سرزمین حاصل‌خیز و بهتر مهاجرت کنیم. کوروش در پاسخ می‌گوید هر کاری را که دوست دارند می‌توانند انجام دهند اما فراموش نکنند که زمین‌های نرم مردان نرم پدید می‌آورد و غیرممکن است که یک منطقه هم محصولات خوب بدهد و هم جنگ‌جویان خوب. و سپس می‌افزاید اگر می‌خواهید به سرزمین‌های حاصل‌خیز بروید، آماده باشید که در صورت نیاز رعیت شوید، نه حاکم.

جغرافیای پنجشیر که چنین است. در باره‌ی مردمان این دره اما گفته می‌شود که در میان آن‌ها از گذشته‌های دور تا به امروز فرهنگ شهنامه‌خوانی وجود داشته است. بنابراین، از ترکیب طبیعت کوهستانی و فرهنگ شهنامه‌خوانی، یلی و قهرمانی در آن‌جا ظهور کرد که «احمد شاه مسعود»اش می‌خواندند. مسعود مردی است که دنیا او را با مبارزاتش در دوره‌ی جهاد و مقاومت می‌شناسند. او یگانه چهره‌ی افغانستانی در چند سده‌ی اخیر تاریخ کشور است که به اکثر زبان‌های معروف دنیا در باره‌اش کتب و مقالات نوشته شده اند. مبارزاتِ او نه تنها باعث شهرت خودش شد، بلکه نام پنجشیر را نیز پرآوازه و عالم‌گیر ساخت. در داخل نیز تا پیش از مسعود جغرافیای سنتی قدرت و خاستگاه حاکمیت قندهار بود، اما با ظهور او پنجشیر هم به یکی از مراکز اصلی تصمیم‌گیری در افغانستان و به رقیب قندهار مبدل گشت و نوع توازن قدرت را در کشور ایجاد کرد.

همچنین بخوانید: طالبان: یک فرد را از زندان برادران‌اش نجات دادیم

شهید احمد شاه مسعود در ۹ سپتمبر ۲۰۰۱ در خواجه بهاءالدین تخار به دست دو تروریست عرب جام شهادت نوشید. پس از او مرد دیگری از پنجشیر به نام محمد قسیم فهیم جانشین این فرمانده اسطوره‌یی جهاد و مقاومت تعیین شد که از یاران و نزدیکان او بود.

در باره‌ی کارنامه‌ی مارشال محمد قسیم فهیم در دوره‌ی پس از مسعود باید گفت که او منتقدان و موافقان خود را دارد. منتقدانش که اکثریت نیز هستند او را متهم می‌کنند که در جریان کنفرانس بُن و لویه جرگه قانون اساسی آن‌چنان بد بازی کرد که باختِ پنجشیر در برابر قندهار از آن‌جا آغاز شد. او در کنفرانس بُن با گزینش کرزی در مقام ریاست دولت موافقت نمود و در لویه جرگه‌ی قانون اساسی از نظام متمرکزی که همه اختیارات را در سبد رییس جمهور می‌گذاشت طرفداری نمود. از دیگر اشتباهات او که به باور بسیاری‌ها باعث تضعیفِ پنجشیر در برابر قندهار شد، یکی نادیده‌گرفتن متحدان پنجشیر در هنگام تقسیم کرسی‌های کابینه در کنفرانس بُن بود و دیگری هم عدم توجه به فعالیت‌های کمیسیونِ حقوق بشر. پنجشیر در دور اول مقاومت متحدان بسیاری از میان اقوام دیگر داشت که به گونه‌ی نمونه می‌توان از مارشال عبدالرشید دوستم، محمد محقق، کریم خلیلی و حاجی قدیر نام بُرد. در حالی که اصل دوراندیشی اقتضا می‌کرد که مارشال فهیم در هنگام تقسیم کیکِ قدرت سهم خوبی برای متحدان خود در نظر بگیرد، اما او ترجیح داد که پُست‌های کلیدی کابینه را برای خود و نزدیکان خود اختصاص دهد. انحصارخواهی مارشال فهیم زمینه را برای آن فراهم کرد تا در بیست سالِ گذشته رهبران قندهار از آن به عنوان ابزاری برای ترویج حس پنجشیری‌ستیزی در میان مردم استفاده کنند و حوزه‌ی مقاومت را به جان همدیگر بیندازند. کاری دیگری که رهبران قندهار موفق شدند در زیر ریش او انجام دهند، استفاده از کمیسیون حقوق بشر برای برجسته‌سازی قضیه افشار بود. در حالی که وظیفه کمیسیون حقوق بشر این بود که باید تمام اتفاقات جنگ‌های دهه‌ی هفتاد را مستند کند، اما در اثر غفلت مارشال فهیم و سوءاستفاده رهبران قندهار یک تصویر کاریکاتوری از جنگ‌های کابل ترسیم شد که در آن قضیه افشار خیلی فربه نشان داده شد و سایر جنایات بررسی نگردید. نتیجه‌ی این غفلت، باعث به وجود آمدن یک حس بدبینی کلان میان رهبران پنجشیر و مردمان هزاره گردید.

همچنین بخوانید: طالبان و پنجشیر

با این همه می‌توان گفت تا مارشال زنده بود، هنوز پنجشیر اقتدار خود را داشت. یکی از ویژگی‌های مارشال فهیم را که واقعا هیچ کسی انکار نمی‌کند، اقتدار و صلابتش بود. رایان کراکر که روزگاری سفیر آمریکا در افغانستان بود به سیگار یا اداره‌ی بازرس ویژه‌ی آمریکا گفته است در دوره‌ی ماموریت خود در کابل از مارشال فهیم آن قدر می‌هراسیده که با گذشت دوسال از مرگ او بازهم روزنامه‌ها را مرور می‌کرده است تا متیقین شود که او دوباره زنده نشده است. مارشال در هر دو دوره‌ای که به حیث معاون اولِ ریاست جمهوری فعالیت می‌کرد، آدم بااقتداری بود. همه‌ی ما به یاد داریم که در انتخابات سال ۲۰۱۴ قرار بود زلمی خلیل‌زاد خود را کاندیدای ریاست جمهوری نماید. به همین منظور دفتری نیز در کابل گشوده بود و با شماری از سیاسیون نیز در باب نامزدی خود به تفاهم و توافقی دست یافته بود. آن‌چه که این برنامه‌ی زلمی خلیل‌زاد را برهم زد، سخنرانی تند و تیزی مارشال فهیم در کنفرانس والیان بود.

پس از مرگِ مارشال، هنگامی که نوبت به عبدالله و امرالله صالح رسید روند زوال پنجشیر نیز سرعت گرفت تا این‌که کار به جایی رسید که امروزه طالبان در مزار قهرمان ملی شهید احمد شاه مسعود در پنجشیر اتن می‌کنند.

شماری در حال حاضر تلاش دارند که نام پنجشیر را در معادلات سیاسی کشور دوباره زنده کنند. برای احیای قدرت پنجشیر و عبور از انزوای کنونی نیاز است که میان پنجشیری‌ها با سایر ولایات و اقوام اعتمادسازی انجام شود. چنین اعتمادسازی نیاز به تیم نخبه و کارآی دارد که وظیفه خود را التیام‌بخشی تعریف کرده و بر زخم‌های گذشته مرهم گذاشته و شکاف‌های ایجادشده را ترمیم نماید. اما متاسفانه در طولِ یک‌سال گذشته وضعیتی را که من شاهدم، عکس آن را نشان می‌دهد. در یک‌سال گذشته شماری از آدرس نام پنجشیر گاهی جدال‌های درونی راه می‌اندازند و گاهی با اقوام هم‌سرنوشتِ دیگر می‌ستیزند. بدتر از همه این‌که ادبیات شان نیز ادبیات فصل و فحاشی است، نه وصل و همگرایی. این ادبیات به جای احیای قدرتِ پنجشیر، باعث انزوای بیش‌ترش خواهد گردید.

همچنین بخوانید: آتش‌سوزی در بازار تیل‌فروشی در قندهار شش میلیون افغانی خسارت برجای گذاشت

نوشته های مرتبط :