با وجود آن‌که مراسم قربانی کردن سابقه طولانی مدت داشته و پیشینه‌ی آن به ماجرای رؤیای صادقه حضرت ابراهیم علیه السلام و بردن فرزندش به قربانگاه مربوط است، اما هنوز هم در میان مردم شبهه‌ها و سؤالاتی درباره فلسفه عید قربان وجود دارد.
پرسش‌هایی مانند اینکه چگونه خداوند پیامبر خود را دعوت کرد تا فرزندش را قربانی کند؟ جایگاه مهربانی کردن در حق حیوان در مراسم قربانی کجاست؟ چه رابطه‌ای میان قربانی کردن و تقرب به درگاه خدا وجود دارد و آیا با شیوه‌های دیگر نمی‌توان به این مرحله دست پیدا کرد؟
در پاسخ به پرسش‌های فوق باید گفت که عید قربان در اسلام، به مفهوم قربانی کردن همه داشته‌ها و تعلقات انسان در راه خداوند است. به این مفهوم که انسان مؤمن و مشتاق به خداوند همه دل‌بستگی‌ها و وابستگی‌های خود را در راه خدا رها کرده، آن‌ها را در دنیا جا می‌گذارد و بدون هیچ نوع تعلقی به سوی خدای خود روی می‌کند. از این منظر است که روز قربانی کردن را عید می‌دانند، چراکه انسان سبک شده و تعلقات و وابستگی‌های خود را رها می‌کند.
از نگاه روحی و روانی اثبات شده که همین خلاص شدن از بند دنیا موجب یک نوع حس خودبازیابی و قرب و نزدیکی به سوی کسی که آن را پرستش می‌کنیم می‌شود. البته بخشی بزرگ از شادی و شعفی را که حرکت به وجود می‌آورد آن روز را برای او عید می‌کند. بر همین اساس است که عید قربان را جشن می‌گیریم و آن روز را روز بندگی و آزادی می‌دانیم.
از سوی دیگر موضوع قربانی کردن تنها در دین اسلام وجود ندارد، بلکه در تمام ادیان مراسم قربانی کردن وجود دارد. همان گونه که در قرآن به اولین ماجرای قربانی کردن اشاره شده و آن، ماجرای قربانی هابیل و قابیل بود. در سایر ادیان الهی اعم از یهودیت و مسیحیت هم مراسم قربانی کردن وجود دارد و اگر قرار باشد بر این موضوع اشکال وارد کنیم همه ادیان باید در برابر آن پاسخگو باشند. البته ادیان غیر توحیدی که سراسر برمبنای قربانی و این موارد استوار است که به آنان کاری نداریم.
در عین حال در ادیان دیگر مراسم قربانی کردن سخت‌تر از عید قربان مسلمان‌ها است. به عنوان مثال در اسلام موضوع قربانی کردن انسان به شدت نفی شده و حرام است؛ اما در بعضی آیین‌ها حتی انسان را قربانی می‌کردند.
به عنوان مثال اساس مسیحیت به غلط بر قربانی کردن حضرت عیسی علیه السلام بنیان گذاشته می‌شود و عده‌ای از آن‌ها تصور می‌کنند که آن حضرت قربانی در راه خدا بود. اساس تفکر آن‌ها این است که حضرت عیسی علیه السلام آمد تا قربانی گناه اولیه انسان باشد. به این ترتیب در دین مسیحیت نه تنها قربانی انسان پذیرفته شده بلکه آن‌ها حتی قربانی پیامبر خدا را هم قبول دارند. هرچند این تفکر غلطی است و باید مورد نقد قرار گیرد.
از سوی دیگر ما در زمینه قربانی با یک تاریخ همتراز با تاریخ انسان‌ها در زمین روبرو هستیم. اگر مبنا را همین تاریخ وجود انسان‌ها از منظر دینی قرار دهیم، ذبح قربانی جهت نزدیکی پروردگار از زمان حضرت آدم آغاز گردید، وقتی که دو فرزندش هابیل قوچی و قابیل قدری گندم را بعنوان قربانی به بارگاه خداوندی تقدیم کردند. به فرمان و روال آن هنگام آتشی از آسمان آمده، قربانی هابیل را سوزاند، که این نشان قبولیت بود و قربانی قابیل به حال خود باقی ماند. که این تاریخ قربانی بشر را به آدم می‌رساند و این موضوع در تمامی ادیان توحیدی وجود دارد. بنا اگر نقدی هم در زمینه قربانی وجود دارد، بر تمام ادیان اسلام، مسیحیت، یهودیت و حتی ادیان طبیعت گرا مانند کنفوسیوس وجود دارد.
اما نکته آخر؛ عید قربان در واقعیت امر روز ذبح نفس با تیغ تقوا است. ذبح کردن حیوان، به علامت ذبح جنبه حیوانی انسان است، بدین ترتیب انسان باید برای رسیدن به کمال باید با الهام از ایمان و تقوای حضرت ابراهیم، در قربانی کردن نفس و امیال دنیایی و غیر خدایی تلاش کند و در انجام اعمال خالص به درگاه خداوند کوشا باشد. یعنی هدف این است که از همه داشته‌ها و بهترین سرمایه‌هایش برای رسیدن به معبود، بگذرد.
یعنی کسیکه قربانی می‌کند رمز فداکاری، از خود گذشتگی و حد نهایی تسلیم شدن دربرابر خداوند را از خود به نمایش می‌گذارد. هرچند انتقادها و اشکالات جدی در مسلمانی ما وارد است، ولی نفس عید قربان و قربانی همانا تسلیم شدن است.
فلسفه اصلی عید قربان این است که انسان برای کسب رضای خداوند، همه آن چیزی که محبوبش است را در راه رضای خدا خرج کند، فی الواقع به نحوی پاگذاشتن بر تمایلات، شهوات و خواسته های نفسانی و فداکردن آن ها در راه رسیدن به محبوب تلقی می شود. همچنین عید قربان و قربانی کردن راهی برای بهره‌مندي مستمندان مائده و سفره الهی است.
وجه تمایز عید قربان با ديگر اعیاد، ریختن خون و قربانی کردن است. بر اساس آیه قرآن، گوشت و خون ریخته شده در عید قربان به خدا نمی رسد، بلکه تقوایی که از این راه کسب می کنید و حالت بندگی و عبودیت که در شما ایجاد گردید، باارزش است و خداوند آنرا مقبول درگاه خویش قرار می دهد.
به اعتقاد نویسنده، جدا از استدلال‌های دینی که برای قربانی کردن وجود دارد و مطرح شد، سربریدن حیوان در عید قربان حتی اگر همین یک مورد “کمک به فقرا” را در آن در نظر بگیریم، پسندیده است. در کدام دین و اعتقادات و فرهنگ دینی و غیر دینی در جهان موجود چنین همگرایی و کمکی به این وسعت برای مستمندان وجود دارد؟ از سوی هم آنانی که یک سویه نگران حقوق حیوانات هستند، به شرق و غرب عالم نگاه کنند و ببینند که کشورها و تمدنها و ادیان دیگر چگونه به قتل و قمع تمام موجودات اعم از پرندگان، خزندگان و حیوانات از خوک و خرس و چلپاسه تا مار و مور و ملخ رو آورده و به جان موجودات عالم چسپیده‌اند، که نه تنها آنان حقوق موجودات زمین را دارند ضایع می‌کنند، که همواره باعث انتشار ویروس های مرگ بار در کره زمین شده و می‌شوند. اگر انتقادی در زمینه چشم پوشی از حقوق حیوانات وجود دارد و مطرح شود، قطعا در ردیف اول این نقد و اتهام کشورهای شرقی و غربی و ادیان غیر از اسلام قرار دارند و متهم اول هستند.
غلام رضا سادات
