منار جام، یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌های معماری تاریخی در افغانستان است. این بنا در مناطق کوهستانی ولایت غور و در ۶۲ کیلومتری منطقه «شهرک» در روستای موسوم به «جام»، در دره‌ای دشوارگذر و در محل تلاقی رودخانه‌های “هریرود” و “جام‌رود”، قرار دارد.
منار جام در سده دوازدهم میلادی در زمان سلطنت غیاث‌الدین ساخته‌شده و با نقش‌های برجسته و تزیینات هندسی، با کتیبه‌ی کوفی در کاشی‌های فیروزه‌ای پوشانده شده است.
در شماره ششم نشریه «انجمن حفظ میراث‌های فرهنگی افغانستان» (سپک) آمده است که سازنده این مناره، معماری به نام «علی» بوده که نام او در دونقطه این مناره دیده می‌شود. همچنین در پای منار جام نیز نام شاه غیاث‌الدین غوری به چشم می‌خورد.
منارجام ۶۲ متر بلندی دارد و به‌صورت استوانه‌ای و بر پایه‌ای هشت‌ضلعی و با قطر ۹ متر ساخته شده است.
این منار دارای ٢ بالکن چوبی بوده و در بالای آن یک فانوس قرار دارد.
چشم‌انداز باستان‌شناسی اطراف منطقه‌ی جام، شامل ویرانه‌های یک قصر، قلعه، کوره سفال‌گری و گورستان یهودیان است که شاید نشان‌دهنده‌ی بقایای شهر ازدست‌رفته فیروزکوه باشد.
علی‌خزایی، نویسنده‌ی کتاب «منار جام»، گفته است که منار جام بی‌شک از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین منارههای سده ششم هجری قمری است که در سال ۵۷۰ ق توسط علی بن ابراهیم نیشابوری با ارتفاع ۶۶ متر ساخته شده است. منار جام ازنظر معماری از دقیق‌ترین و ظریف‌ترین بناهای سده ششم هجری قمری دوره‌ی اسلامی است که بیش از هشت سده، زلزله‌ها و انواع عوارض جوی بر آن تأثیر جدی وارد نکرده است. این مناره از آجر ساخته شده و تمام سطح خارجی آن با آجرتراش نقش برجسته و کاشی فیروزه‌ای تزیین شده است. این مناره عالی و باشکوه به لحاظ عظمت بنا، تزیینات عالی و کتیبه‌های کوفی، در زمره‌ی زیباترین منارههای جهان قرار می‌گیرد. افزون بر این، با ظاهر آراسته و زیبا، معمار پیام اصلی این بنا را در تزیینات پیچیده و رمزگونه آن گنجانده است. نقوش و کتیبه‌ها علاوه بر شکل ظاهر، در قالب اعداد و حروف نمادپردازی و با کاربرد نمادین مفاهیم بروز و ظهور یافته‌اند.
بنا به گفته‌ی باستان شناسان، منار جام بعد از قطب‌منار در هندوستان، بلندترین مناره‌ای خشتی جهان است.
«فرانچسکو بندارین» مدیر کمیته جهانی میراث فرهنگی ” یونسکو” در سال ۲۰۰۶ درباره‌ی منار جام گفته است که این منار، «احتمالاً یکی از سازه‌های خارق‌العاده معماری و کهن‌سال‌ترین برج آجری باقی مانده در جهان است.»
روری استوارت، وزیر توسعه روابط بین‌المللی دولت بریتانیا، که در سال ۲۰۰۲ از این منار دیدن کرده است، منار جام را زیباترین، تحسین برانگیزترین و خارق‌العاده‌ترین ادای احترام به تمدن گمشده دانسته است.
محوطه باستانی منار جام، به‌عنوان اولین میراث جهانی افغانستان، در سال ٢۰۰٢ شامل فهرست میراث‌های جهانی یونسکو گردید. و همچنین به دلیل وضعیت نامطلوب حفظ منار و نتایج غارت آنجا، در فهرست میراث جهانی یونسکو در معرض خطر، ثبت شد.
منار جام به دلیل قرار گرفتن آن در کنار رودخانه و عدم رسیدگی به آن، به یک سمت متمایل شده و بیشتر کاشی‌های تاریخی در بدنه این منار فروریخته و بیشتر پله‌ها و دیوارهای استنادی اطراف آن نیز تخریب گردیده است.
باوجودی‌که این بنا شامل فهرست میراث‌های جهانی سازمان یونسکو است، با این هم تلاش‌های این سازمان به دلیل دوری راه، طوری‌که باید به ثمر ننشسته است.
قابل یادآوری‌است که بسیاری از بناهای تاریخی افغانستان در معرض خطر قرار دارند و عدم رسیدگی لازم به منار جام به‌عنوان یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی کشور نشان‌دهنده‌ی آن است که حکومت‌ها در افغانستان تمایل چندانی به مراقبت از بناهای تاریخی فرهنگی ندارند.
