روز زبان مادری؛ صدرنشینی حافظ شیراز در افغانستان

دسته: تاریخ, تحلیل, فرهنگ, هویت
نویسنده: عاصم اسفزاری
1402/12/02
1:31 ب.ظ
بازدید: 182

پایگاه خبری تحلیلی روایت : این‌که در میان همه شاعران، چرا فارسی‌زبانان حافظ را از همه بیشتر دوست دارند و هرکدام در خانه دیوان او را نگه می‌دارند، ممکن است دلایل زیادی داشته باشد. اما آنچه بیش از همه مهم‌تر به نظر می‌رسد، عشق و سرمستی‌است که در غزل‌های حافظ موج می‌زند و انسان فارسی‌زبان را به عالمی دیگر می‌برد. ازاین‌جهت می‌شود گفت که هیچ فارسی‌زبانی نیست که اندک دانشی داشته باشد و از حافظ چیزی نخوانده باشد و یا نداند. حتا فارسی‌زبانان بی‌سواد از حافظ شنیده‌اند و به آن حرمت قایل‌اند. در میان مردم افغانستان نیز حافظ جایگاه بلند و بالای دارد؛ طوری که تاکنون هیچ‌یک از شاعران بلندمرتبه‌ نتوانسته‌اند این جایگاه را از او بستانند. بااینکه حافظ زاده‌ی شیراز است و زادگاه او با افغانستان فاصله‌ی جغرافیایی زیادی دارد، اما رابطه‌ای که مردم افغانستان با حافظ دارند این فاصله را از میان برداشته است.

حافظ شیرازی یکی از شاعران بلندآوازه‌ی زبان پارسی است که در عشق و رندی و سرمستی شهره‌ی همه‌جا است. او در شیراز به دنیا آمد، همان‌جا زندگی کرد و سرانجام در همان‌جا به ابدیت پیوست و به خاک سپرده شد.

نام کامل‌اش خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی، فرزند بهاءالدین محمد بوده است و در بین سال‌های ۷۲۷ هجری قمری تا ۷۹۲ هجری قمری می‌زیسته است.
بنا بر برخی روایت‌ها، حافظ در کودکی پدرش را ازدست‌داده و در دوکانی به شاگردی پرداخته اما هم‌زمان به آموختن دانش علاقه‌ی بی‌حد داشته است. در نوجوانی توانسته است به علوم عصری خود مسلط شود، زبان عربی بیاموزد و قرآن را حفظ کند، آن‌ها به قول خودش به چهارده‌روایت. «عشقت رسد به فریاد ار خود به‌سان حافظ / قرآن ز بر بخوانی با چهارده روایت»

این‌که در میان همه شاعران، چرا فارسی‌زبانان حافظ را از همه بیشتر دوست دارند و هرکدام در خانه دیوان او را نگه می‌دارند، ممکن است دلایل زیادی داشته باشد. اما آنچه بیش از همه مهم‌تر به نظر می‌رسد، عشق و سرمستی‌است که در غزل‌های حافظ موج می‌زند و انسان فارسی‌زبان را به عالمی دیگر می‌برد.

ازاین‌جهت می‌شود گفت که هیچ فارسی‌زبانی نیست که اندک دانشی داشته باشد و از حافظ چیزی نخوانده باشد و یا نداند. حتا فارسی‌زبانان بی‌سواد از حافظ شنیده‌اند و به آن حرمت قایل‌اند.

در میان مردم افغانستان نیز حافظ جایگاه بلند و بالای دارد؛ طوری که تاکنون هیچ‌یک از شاعران بلندمرتبه‌ نتوانسته‌اند این جایگاه را از او بستانند. بااینکه حافظ زاده‌ی شیراز است و زادگاه او با افغانستان فاصله‌ی جغرافیایی زیادی دارد، اما رابطه‌ای که مردم افغانستان با حافظ دارند این فاصله را از میان برداشته است.

به چند نمونه از حافظ دوستی مردم افغانستان اشاره می‌کنم:

در افغانستان رسم است که کودکان خود را به مساجد می‌فرستند تا درس‌های دینی را بیاموزند. این مساله از دو جا نشات می‌گیرد: نخست اینکه درگذشته دسترسی به مکاتب مدرن کمتر بوده و مردم بیشتر در مساجد دانش‌های اولیه را فرامی‌گرفتند. البته نباید فراموش کرد که منظور من از گذشته، همین دوصد سال اخیر است. قبل از آن مدارس علمی بزرگی در حوزه خراسان بوده که با دانشگاه‌های بزرگ دنیا برابری می‌کرده است. دوم اینکه برای مردم هنوز اولویت آموزه‌های دینی است و گمان مردم بر این است که این آموزه‌ها فقط از طریق مسجدها به دست میایند، نه جایی دیگر. یعنی حتا اگر فرزندان‌شان به مکتب هم بروند که طبعا آنجا درس دین هم می‌خوانند بازهم انتظار عام مردم این است که فرزندان‌شان مسجد بروند و آن‌جا آموزش‌های اولیه دینی را یاد گیرند. در مسجد برای کودکان کتاب‌های دینی زیادی درس می‌دهند، ازجمله قرآن کریم، پنج کتاب، خواجه حافظ، گلستان و بوستان و کتاب‌های دیگری که اکثرا عربی‌اند. پس گفته می‌توانیم که کودکان افغانستان در دوران کودکی با حافظ آشنا می‌شوند. و آموختن دیوان حافظ برای آن‌ها البته با تفسیری که ملای مسجد از حافظ ارایه می‌کند الزامی است.
«اَلا یا اَیُّهَا السّاقی اَدِرْ کَأسَاً و ناوِلْها/ که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکل‌ها» کودکی نیست که از این بیت حافظ خاطره نداشته باشد و در یادگیری‌اش مشقت نکشیده باشد.

همچنین بخوانید: سازمان ملل ۳.۸ میلیون دالر برای حمایت از مهاجران اخراج‌شده افغانستانی از پاکستان کمک کرد

کمتر خانه‌ای را در افغانستان می‌شود سراغ داشت که کتاب حافظ را نداشته باشند، مگر اینکه در آن خانواده، هیچ شخص باسوادی نباشد. از افراد عادی جامعه شروع، تا ملای مسجد و معلم مکتب و کارمند دولت، همه و همه دیوان حافظ را در خانه‌های‌شان دارند. کتاب حافظ معمولا در جای بلندی گذاشته می‌شود. اگر شخص کتابخانه‌ای داشته باشد جایش در قفسه‌های بالا است و اگر کتابخانه نداشته باشد در طاقچه یا الماری یا رف‌های که در قدیم در قسمت‌های بالای خانه‌های گلی می‌ساختند قرار می‌گیرد. این از جهت احترام و حرمت مردم به حافظ شیرازی و دیوان شعرش است.
در شب‌نشینی‌ها، معمولا حافظ خوانده می‌شود. طوری‌که یک شخص آن را می‌خواند و سپس ابیاتش را تفسیر می‌کند. تفسیر حافظ هم در میان عام مردم ساده است؛ زیرا همه بر این عقیده‌اند که حافظ همان شخصیتی است که قرآن را با چهارده‌روایت حفظ کرده است. عالم و دانشمند مسلمان است. در شعر منظورش از “یار”، خداوند است و منظورش از “می” هم، شراب دنیای باقی است که خداوند در بهشت به آن وعده داده است.
حافظ خوانی رسم خوش‌آیندی است. جوانان و پیران و زن و مرد، همه به آن علاقه دارند. شب‌های زمستان فرصت خوبی برای برگزاری بزم‌های حافظ خوانی است. مخصوصا شب چله که پس از حافظ خوانی به فال زدن شروع می‌کنند و تلاش می‌نمایند راه‌حلی برای معماهای زندگی‌شان بیابند.

با همین برداشت که منظور حافظ از «یار» خداوند است و منظور از «می»، همان شراب بهشتی است، ملا امامان و خطیبان نیز در روزهای جمعه و در سخنرانی‌های‌شان همواره پس از قرآن و حدیث، سخنان‌شان را با شعر حافظ مستند می‌کنند و تلاش می‌دارند از این طریق در دل مردم راه باز کنند. البته این مساله در میان همه اقوام افغانستان مروج است. ملاهای همه اقوام بدون استثنا فارسی را می‌دانند. ازاین‌جهت است که با شعر فارسی کلام‌شان را منتقل می‌کنند و تلاش می‌دارند از آن طریق پیام را خوب‌تر به مخاطب برسانند. به‌طور نمونه این غزل حافظ در همه‌ی محافل وعظ و عرفان جایگاه ویژه خود را دارد:
«حجابِ چهرۀ جان می‌شود غبارِ تنم/ خوشا دَمی که از آن چهره پرده برفکنم چُنین قفس نه سزایِ چو من خوش اَلحانیست/ رَوَم به گلشنِ رضوان که مرغِ آن چمنم»

همچنین بخوانید: امیرعبداللهیان: ملت فلسطین باید آینده غزه پساجنگ را رقم بزنند

جوانانِ اهل عشق و عرفان، حافظ را بیش از دیگران دوست دارند. مخصوصا آنانی که به‌تازگی به عرفان آشنا می‌شوند و تلاش می‌کنند راه خویش را پیدا کنند. تعبیر همه‌ی‌شان از شعر حافظ همان تعبیر دین‌محور بودن است که نزد همه وجود دارد. باوجود بحث‌هایی که در مورد واقعیت‌های شعر حافظ گه گاهی به میان میاید و تلاش می‌شود نمادهای شعرش را به گونه دیگر تعبیر کنند اما تا هنوز کسی نتوانسته است به این دیدگاه معنوی و عرفانی که از شعر حافظ در دل مردم نشسته است، خللی ایجاد کند. برای همین است که احمدشاه مسعود، آن‌که دلش درگروِ عشق و عرفان بود، حتا در میدان‌های جنگ، دیوان حافظ را با خود داشت و در خلوت و جمع می‌خواند و در هر صحبت‌اش تلاش می‌کرد بیتی از حافظ به زبان ‌آورد.
“شبِ صحبت غنیمت دان که بعد از روزگارِ ما / بسی گردش کُنَد گردون، بسی لیل و نهار آرد”
این بیت را به روایت مسعود خلیلی، احمدشاه مسعود، شب قبل از شهادت‌اش بارها خوانده است و از مسعود خلیلی خواسته است، تعبیرش کند.

فارسی‌زبانان افغانستان همواره در گرفتاری بوده‌اند. هرروز چالش جدیدی برای زبان آن‌ها خلق شده است و دردها و رنج‌های بی‌شماری از این ناحیه دیده‌اند. اما زبان‌شان را حفظ کرده‌اند و به هیچ سیاست و حکومتی اجازه نداده‌اند، پیوند آن‌ها با زبان‌فارسی را قطع کند. در میان عام مردم – از هر قومی و زبانی که هستند – زبان پارسی همچنان زبان علم و دانش و عشق و عرفان است. مردم افغانستان همواره ناملایمات روزگار را با خوانش شعری از حافظ، مولانا، سعدی و جامی برای خود آسان کرده‌اند.

همچنین بخوانید: وضع موجود و رسالت مردمان و نخبگان کشور!

یوسفِ گم گشته بازآید به کنعان غم مخور / کلبۀ احزان شَوَد روزی گلستان غم مخور

نوشته های مرتبط :