فرهنگیان افغانستان هرگاه به کشور ایران سفر می‌کنند یکی از خواسته‌های‌شان بازدید از مناظر فرهنگی و تاریخی این کشور است. تخت جمشید، پارسارگاد، شهر ری، اصفهان، آرامگاه فردوسی و شهر قدیمی نیشابور عمده‌ترین مکان‌های تاریخی- فرهنگی است که هر اهل فرهنگ افغانستانی بیش از هرجای دیگری تمایل دارد آن اماکن را ببیند.
در این میان، شهر نیشابور جایگاه ویژه‌تری برای افغانستانی‌ها دارد زیرا این شهر نه تنها زادگاه و آرامگاه بزرگانی چون عطار و خیام است که مردم افغانستان به لحاظ تاریخی نیز نسبت به این شهر حس نزدیکی و از خویش پنداری زیادی دارند.
سه دلیل عمده‌ی که نیشابور نزد فارسی‌زبانان افغانستان جایگاه ویژه دارد:
جایگاه تاریخی نیشابور
نیشابور یا نیشاپور یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین شهرهای خراسان بزرگ است. خراسان که روزی مناطق بزرگی را در بر می‌گرفت، شامل چهار شهر هرات، بلخ، مرو و نیشابور و در برخی بخارا و سمرقند بود. ربع نیشابور یا ابر شهری که با درنظر گرفتن جغرافیای امروزی، شامل خراسان کنونی ایران می‌شود دربرگیرنده بخش‌های دیگری مثل بیهق قدیم (سبزوار امروزی)، اسفراین، خبوشان، پشت، رخ، جوین، ارغیان، جام، باخرز، خواف، سرخس، ازغند، جاجرم، زوزن، نسا، توس و ابیورد بوده است.
شهر قديم نیشابور که در منطقه جنوب شرقي شهر کنونی آن موقعیت دارد، مهم‌ترین بناها و نشانه‌های فرهنگ و تمدن اسلامي ـ ايراني را در خود نهفته دارد. این شهر همچنان به دلیل سرسبزی و هوای صاف در گذشته نزد همگان شهرت بسیاری بالایی داشته است.
شخصیت‌های نیشابور
نیشابور از شهرهایی است که شخصیت‌های فرهنگی والامقامی در خراسان قدیم داشته است. این شخصیت‌ها در بسیاری از ابعاد علمی، عرفانی و فرهنگی نقش ایفا کرده‌اند. در این میان اما دو شخصیت عطار نیشابوری و خیام نیشابوری نزد اهل فرهنگ افغانستان جایگاه قابل‌توجهی دارند.
عطار نیشابوری عارف و شاعر بزرگ اواخر سده ششم و آغاز سده‌ی هفتم است. عطار نخستین کسی است که عرفان اسلامی را به گونه‌ی جدی وارد ادبیات فارسی کرد و در این راه چنان پیش رفت که مولانا در مورد جایگاه عرفانی‌اش می‌گوید «ما از پس سنایی و عطار آمدیم». جدا از اینکه یکی از دلایل رشد مولانا را دیدار او و عطار در دوران کودکی‌اش قلمداد می‌کنند.
خیام نیشابوری، شاعر و ریاضیدان مشهور خراسان بزرگ که از دو جهت جایگاه بلندی نزد اهل علم و فرهنگ دارد. یکی جایگاه‌اش در علوم تجربی و ستاره‌شناسی است و دیگری رباعیات خیام که در سراسر جهان جایگاه درخوری برایش ایجاد کرده است.
مدارس نیشابور
نیشابور در کنار ویژگی‌های دیگری که داشته است به‌عنوان مرکز علم و دانش آن زمان نیز مشهور بوده و مدرسه‌های بزرگ بی‌شماری در این شهر فعال بوده اند.
یکی از این مدارس، مدرسه نظامیه نیشابور است. این مدرسه، پيش از نظامیه‌ی بغداد، يعني سال‌هاي اوليه سلطنت آلب ارسلان سلجوقي (۴۵۵ ـ ۴۶۵ ق)، توسط خواجه نظام‌الملک در این شهر ساخته شده است.
در این مدرسه صدها شخصیت علمی درس خوانده است و شخصیت‌های بزرگی چون امام الحرمين جويني (م۴۷۸ق)، ابوسهل محمدبن هاشم کشميهني مروزي (م حدود ۴۶۵ق)، ابوسعد بن رئيس سلار منصور، عبدالرحمن بن رامش بن عبدالله بن زيد (م۴۷۴ق)، ابو القاسم يوسف بن علي هُزلي مغربي سبکري (م۴۶۵ق)، ابو القاسم جرجاني (م۴۷۷ق)، ابو سعد، عبدالواحد بن عبدالکريم بن ابو القاسم قشيري، ابوحامد غزالي (م۵۰۵ق) و دیگران در آن تدریس کرده‌اند.
در حال حاضر نیشابور جایگاه فرهنگی و علمی قدیم را ندارد، اما با این هم این شهر نزدم افغانستان از جایگاه بلند و قابل قدری برخوردار است و شکی نیست که مردم به آرامگاه خیام و عطار و گذشته تاریخی این شهر به دیده‌ی قدر می‌نگرند.
به قول شاعری
علی‌الصباح “نیشابور” و خفتن “بغداد”
نماز دیگر “مرو” و نماز شام “هرات”
