قلعه اختیارالدین هرات از مهم‌ترین بناهای تاریخی- فرهنگی خراسان قدیم و افغانستان امروز است.
این بنای تاریخی، که به نام‌های “قلعه اختیارالدین”، “ارگ هرات”، “قلعه شمیران”و “ارگ بالاحصار” یاد می‌شود، در مرکز شهر هرات در غرب افغانستان موقعیت دارد.
بر اساس روایت‌های تاریخی ساخت قلعه اختیارالدین در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، پس از حمله اسکندر مقدونی به هریوا، توسط بازماندگانش به‌عنوان یک دژ برای نظامیان ساخته شده است. برخی از محققان معتقدند که این اثر از بقایای شهر تاریخی «آرتاکوانای» است.
روایت دیگری نیز وجود دارد که قلعه اختیارالدین نخستین دژ استوار هرات در افغانستان کنونی است که باشندگان هرات آن را بر اساس راهنمایی شمیره، دختر فریدون، به‌منظور رهایی از چیرگی و باج‌گیری دشمن آباد کرده‌اند. بربنیاد این روایت، این قلعه در سده‌ی چهارم پیش از میلاد در پی تهاجم اسکندر مقدونی ویران شد اما پس‌از آن به‌فرمان خود او از نو آباد گردید. این دژ دوباره در اثر هجوم چنگیز ویران شد اما بعداً در عصر فخرالدین (۶۸۷ – ۷۰۶) توسط وزیرش اختیارالدین، آباد شده و به نام وی نامیده شد. این بنا در سال (۸۱۰) دوره‌ی شاهرخ فرزند تیمور، علاوه بر ترمیم ویرانی‌های گذشته، به استوارسازی و آراستن آن دژ نیز پرداخته شد.
قلعه‌ی اختیارالدین که از خشت خام ساخته شده است، در قسمت شمالی شهر بین محل قطبی‌چاق و محله بردارانی‌ها بر روی پشته‌ای بلند واقع است. مساحت این قلعه حدود ۵۰۰۰ مترمربع و بلندترین نقطه آن ۲۰ متر ارتفاع دارد. این قلعه دارای ۲۱ برج بوده که از آن میان در حال حاضر دارای ۱۳ برج آن موجود است. ۷ برج در قسمت شمالی، ۳ برج در قسمت شرق، ۶ برج در جنوب، ۱ برج در جنوب‌غرب، ۲ برج در قسمت غرب و ۲ برج دیگر در اطراف دروازه‌ی ورودی قلعه‌ی بالا واقع شده است. برج خاکستر یکی از برج‌های مشهور این قلعه است که روایت‌های بسیاری از جنگ‌ها و ایستادگی‌ها نزد مردم دارد.
قلعه اختیارالدین به دو قلعه بالا و پایین تقسیم شده‌است. قلعه پایین که آبادتر از قلعه بالا به نظر می‌رسد، دارای ۱۰۵ عدد ناودان سفالی است. طول قلعه اختیارالدین ۲۵۰ متر و عرض آن در بعضی قسمت‌ها به ۷۰ متر می‌رسد.
برج‌های قلعه اختیارالدین در زمان تیموریان تزیین و کاشی‌کاری شد و بقایای حاضر کاشی‌کاری نشان‌گر آن است که کتیبه‌ای عظیمی به خط ثلث بر روی بدنه‌ی قلعه کار شده بوده و همچنین روی دو برج در حال حاضر این تزیینات به چشم می‌خورد. در پایین برج، کتیبه‌ای به خط کوفی سفید کار شده و در قسمت بالا در میان گره‌های ترنجی‌شکل با خطوط کوفی بنایی دیده می‌شود. همچنان بر اساس برخی منابع در دوره‌ی تیموریان، داخل قلعه اتاقی به‌نام زرنگار وجود داشته که تمامی دیوارها و سقف‌های آن نقاشی و تزیین شده بود. متأسفانه در حال حاضر از این اتاق و تزییناتش چیزی باقی نمانده است.
برج‌های قلعه اختیارالدین در نمایی بیرونی به شکل نیم‌دایره ساخته شده که می‌توان از آن، اطراف دور این بنا را دید.
برای بازسازی این بنا در اواخر دوره پادشاهی «محمد ظاهرشاه» هزینه‌ی اختصاص یافت که در دوران ریاست جمهوری محمد داوود خان به بازسازی آن پرداخته شد. و در بیست سال گذشته، بارها این بنا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
قلعه اختیارالدین در سال‌های اخیر به‌عنوان محل موزه شهر هرات استفاده می‌شود که به گفته‌ی مسوولان، نزدیک به ۳ هزار نوع اثر دارد و دومین موزیم در سطح افغانستان بعد از موزیم ملی افغانستان به حساب میاید. آثاری که در این موزیم نگه‌داری می‌شود، شامل اثرهای از دوره‌های تیموریان، غزنویان، غوریان، ملوک کرت، صفویان و آثار معاصر می‌باشد. بیشتر این اثرهای قدیمی از سنگ، سفال، فلز، کاشی و چوب ساخته‌شده که به شکل‌های مختلفی مانند ظروف خانه، مجسمه‌ی حیوانات، سکه‌ها، سلاح‌های جنگی و زیورات وجود دارد.
مردم افغانستان به قلعه اختیارالدین به عنوان نماد تاریخ و تمدن این شهر می‌نگرند و سالانه گردشگران بسیار داخلی و خارجی از این قلعه دیدن می‌کنند.
برخی از دیوارها و برج‌های قلعه اختیارالدین در زمین‌لرزه ماه میزان امسال هرات آسیب دیده است.
