نقش تعصب در میراث برخی از اهل حدیث

دسته: تحلیل
نویسنده: نورالهدا فرزام
1402/10/04
3:40 ب.ظ
بازدید: 85

پایگاه خبری تحلیلی روایت : کتاب« خلق افعال العباد» امام محمد بن اسماعیل بخاری( متوفي: 256هـ) صاحب صحيح بخاری، نشان می‌دهد که برخی از اهل اثر به چه اندازه نسبت به اهل اعتزال نفرت داشته‌اند. البته از نگاه تاریخی که بسنجیم نظر به آن اشتباه‌هایی که برخی از خام‌های منسوب به جريان معتزلی مانند مامون الرشيد( متوفى: 218هـ)، معتصم( متوفى: 227هـ) و واثق( متوفى: 232هـ) در مقابل برخی از ائمه‌ی اهل اثر مرتکب شدند، خیلی طبیعی بود که در مورد آنان چنین بیندیشند؛ اما فاجعه در آنجا شدت می‌یابد که از برخی کسانی که پیش از این روزگار که آن را عصر محنت امام احمد بن حنبل می‌نامند، می زیستند تکفیر اهل اعتزال را به دلیل دیدگاه شان در مورد خلق قرآن نقل می‌کنند، این نشان می‌دهد که نفرت آنان به پیش از عصر محنت بر می گردد. از سوی دیگر پس از عصر محنت نیز برخي از اهل اثر به همین روش ادامه دادند و هیچ‌گاهی عقب‌نشینی نکردند. مخالفین خویش را به انواع القاب متهم ساختند.

گاهی شاید در کتاب‌ها مرور کرده باشید که دیدگاه برخی دانشمندان اسلامی نسبت به برخی دیگر خیلی سنگین و شدید است به حدی که از درشت‌ترین واژه‌ها برای جرح یک‌دیگر بهره می‌گیرند؛ اما آیا به این فکر کرده‌اید که چرا چنین است؟ و ریشه‌ی این ماجراها به کجا برمی‌گردد؟ در این نوشته کوشش می‌کنیم که به این پرسش‌ها پاسخ بدهیم.

يکی از مهم ترین مشکلات گفتگوهای درون دینی ما موضوع عُقده و كينىه در برابر یک‌دیگر و یا دفاع از یک جریان تا سر حد مرگ است که غیر آن جریان به هر جریان دیگری که متفاوت با آن فکر می‌کند، کم‌ترین موقف حق قایل نمی‌شوند. استقرای تاریخی تعامل مذاهب در برابر یک‌دیگر نشان می‌دهد که خیلی وقت‌ها عصبيتِ بیش از حدی که نسبت به یک جریان و در عین زمان نفرت بیش از اندازه‌ای که نسبت به جریان دیگر داشته‌اند، نتوانستند به بر حق بودن مخالف شان در برخی مسایل اعتراف نمایند. به گونه‌ی مثال همه‌ی ما خوب می دانیم که همه‌ی آنچه که معتزله به آن معتقد اند، اشتباه یا گمراهی نیست؛ ولی با آن هم در برخي کتاب‌های ما در می‌یابیم که آنان را به شکل عام« ضال مضل» یعنی «گمراه و گمراه‌گر» خوانده‌اند. اینکه بر مبنای یک موضوع چقدر تکفیر می‌کننى حساب آن جدا است.

کتاب« خلق افعال العباد» امام محمد بن اسماعیل بخاری( متوفي: ۲۵۶هـ) صاحب صحيح بخاری، نشان می‌دهد که برخی از اهل اثر به چه اندازه نسبت به اهل اعتزال نفرت داشته‌اند. البته از نگاه تاریخی که بسنجیم نظر به آن اشتباه‌هایی که برخی از خام‌های منسوب به جريان معتزلی مانند مامون الرشيد( متوفى: ۲۱۸هـ)، معتصم( متوفى: ۲۲۷هـ) و واثق( متوفى: ۲۳۲هـ) در مقابل برخی از ائمه‌ی اهل اثر مرتکب شدند، خیلی طبیعی بود که در مورد آنان چنین بیندیشند؛ اما فاجعه در آنجا شدت می‌یابد که از برخی کسانی که پیش از این روزگار که آن را عصر محنت امام احمد بن حنبل می‌نامند، می زیستند تکفیر اهل اعتزال را به دلیل دیدگاه شان در مورد خلق قرآن نقل می‌کنند، این نشان می‌دهد که نفرت آنان به پیش از عصر محنت بر می گردد. از سوی دیگر پس از عصر محنت نیز برخي از اهل اثر به همین روش ادامه دادند و هیچ‌گاهی عقب‌نشینی نکردند. مخالفین خویش را به انواع القاب متهم ساختند.

این مسایل که نسبت به غیر خود نفرت داشتند، آنان را به حدی رساندند که اندیشمندان بزرگی چون عبدالکریم شهرستانی صاحب« الملل والنحل» معروف را به الحاد متهم کنند، و اندیشمند بزرگی چون امام ابوبکر الجصاص الحنفی( متوفى: ۳۷۰هـ) را که یکی از مهم‌ترین منابع حنفی‌ها به حساب می‌آید، به اعتزال متهم کنند. به اندازی که کسانی که از نحله‌ی فکری آنان بودند نیز از این هجوم در امان نماندند. به گونه‌ی مثال از اینکه امام محمد بن اسماعیل بخاری می‌گفت:« تلفظ من قرآن را مخلوق است»، ابو زرعه‌ رازی و محمد بن یحیی وی را جرح کرده و از وی روایت نمی‌کردند( ابو زرعة وجهوده فی السنة ص ۹۹۴- ۱۰۰۰).

تا اینجا هم خیلی طبیعی است که چون اختلاف شدید شده بود می‌بایست اینقدر فاصله‌ها هم به وجود بیاید؛ اما پیامد این اختلاف و این فاصله‌ها بسیار مهم است که امروزه نیاز است مورد توجه قرار گیرد. این اختلاف پیامدهای زیادی داشت؛ اما دو پیامد آن به نظر من خیلی حایز اهمیت است:

یک: تاثیر پذیری ثبت روایات: یکی از پیامدهای مهمی که این انزجار شدید و نفرت از یک‌دیگر به جای گذاشت این بود که ثبت روایات به گونه‌ی صورت بگیرد که از این اختلاف به شدت متأثر شود و این تاثیر پذیری در اعتبار دهی روایاتی که از طریق محدثین و کسانی که دوستان و محبان آنان بودند، به شدت آشکار گردید، موضوع قسمی بود که محدثین پس از جنجال خلق قرآن از کسانی که قایل به این دیدگاه بودند متنفر شدند و روایات آنان را نپذیرفتند؛ حتی به اندازه‌ای که از کسانی که با آنان قطع رابطه نمی‌کردند نیز روایت نمی‌گرفتند و آنان را به شدت هجوم می‌کردند از همین سبب بخشی از روایاتی که نزد اهل رأی و دیگران بودند از ثبت باز ماند. در این مورد امام احمد بن حنبل می‌گوید:« ترکنا أصحاب الرأی ، وکان عندهم حدیث کثیر، فلم نکتب عنهم لأنهم معاندون للحدیث، لا یفلح منهم احد»[ مسائل الإمام أحمد ج ۱، ص ۴۳۷، شماره: ۱۹۳۰] یعنی ما صاحبان رأی را در حالی ترک کردیم و فروگذاشتیم که نزد آنان روایات زیادی بود و از اینکه با حدیث سر ستیز داشتند از آنان ننوشتیم و کسی از آنان رستگار نخواهد شد.

این نشان می‌دهد که برخی از دواوین سنت برخی از روایات را که از طریق محدثین نبوده ثبت نکرده‌است و از این رو باید به منابع دیگر که غیر اهل حدیث نوشته نیز همان اعتبار را قایل شد که به دواوین سنت قایل می‌شویم.

دو: گسترش طعن و جرح: یکی دیگر از پیامدهای این نزاع گسترش طعن و جرح میان مخالفین بود که بعدها این طعن‌ها ثبت کتاب‌ها شدند و در اعتباردهی روایات تاثیر به سزایی دارد، میزان تاثیر این نزاع در جرح‌سازی بسیار بلند بود که تقریبا بیشتر کتاب‌های جرح و تعدیل که پس از نزاع خلق قرآن نوشته شده از این حادثه متاثر شده‌است، عبد الفتاح ابو غده( ۱۳۳۶- ۱۴۱۷هـ/ ۱۹۱۷- ۱۹۹۷م) دانشمند و پژوهشگر سوری در این مورد می‌نویسد:« هیچ کتابی که بعد از محنت امام احمد در مورد رجال‌شناسی نوشته شده خالی از این نیست که از صواب، دور شده باشد»[ ابو غده، شرط الأئمة الستة ص ۱۱۲]. از این لحاظ خیلی مهم است که وقتی به کتاب‌های رجال‌شناسی مراجعه شود این نکته را در نظر باید در نظر گرفت که ممکن است جرح و تعدیل افراد به دلیل حب و بغض بیان شده باشد نه از روی دلیل و واقعیت.

شایان ذکر است که نزاع خلق قرآن در کنار این‌که یک موضوع علمی بود، یک موضوع سیاسی نیز بود؛ از اینکه پای سیاست به این موضوع کشیده‌شد میزان مخالفت و صف‌بندی را بیشتر بلند برد، از همین خاطر با گذشت سال‌های زیاد خاموش نگردید و آثار خود را بر بسیاری از دانشمندان بر جای گذاشت که این آثار به نوبت خود در تالیفات و تصنیفات این دانشمند نیز رد پای باز کرد. گره زدن مسایل علمی با سیاست یک تجربه موفق نیست و زمینه‌ی نزاع طولانی و به نتیجه نرسیدن را فراهم می‌سازد که موضوع خلق قرآن از همین جنس گردید. پس باید به این نتیجه رسید که بیشترین این کلمات تند و درشت که از سوی دانشمندان به یک‌دیگر حواله گردیده گاهی ریشه در چنین صف‌بندی‌ها دارد، صف‌بندهایی که از یک‌سو در شکل‌گیری میراث فکری و ادبی غنی نقش بازی کرد، چنین پیامد را نیز داشت که هر پژوهشگر و دانش‌آموز هنگام خواندن و بررسی میراث گذشتگان آن را در ذهن خود داشته باشد.

نورالهدا فرزام

نوشته های مرتبط :