حلول ماه قمری برای به جا آوردن تکالیف فردی و اجتماعی لازم است. زیرا انجام پاره ای از احکام و تکالیف فردی و اجتماعی مانند روزه گرفتن، شب قدر، روزه گشودن، عید فطر، حج گزاردن، وقوف در عرفات و مشعر، عید قربان و… منوط به احراز آغاز و پایان ماه قمری است. از طرفی اختلاف و تفرقه مسلمانان در انجام اعمال و وظایف دینی و برگزاری مراسم بسیار مهم اسلامی، موجب بروز مشکلاتی در امت اسلامی می شود.
از صدر اسلام تا سده اخیر، رؤیت هلال به‌طور طبیعی و بدون استفاده از ابزارهایی مانند دوربین و تلسکوپ صورت می‌گرفت؛ اما در سده اخیر برای رؤیت هلال از ابزار هم استفاده می‌شود؛ که این خود سبب اختلاف بین فقهای معاصر اعم از شیعه و سنی گردیده است.
اختلاف مذاهب اهل سنت و دیدگاه فقیهان
مذاهب اربعه‌ی اهل سنت با استناد به احادیث ذیل در زمینه حلول ماه قمری و اغاز ماه رمضان و عید استناد می‌کنند:
۱- رسول اکرم(ص) فرموده است: «روزه بگیرید با دیدن ماه و روزه بخورید با دیدن ماه، پس اگر پوشیده شد بر شما ماه ، شمار شعبان را سی روز تمام تکمیل کنید.» (روایت بخاری)
۲- همچنین در روایتی دیگر، پیامبر خدا(ص) فرمود: ماه را تقدیم نکنید یا مادامی که هلال ماه را رؤیت نکردید یا ماه را تکمیل نکردید، روزه بگیرید تا هلال را رؤیت کردید یا ماه کامل کنید.
۳- ابوداود و الترمذی از ابن عباس(رض) روایت می کنند که پیامبر(ص) فرمودند: «روزه را قبل از رمضان نگیرید. روزه را با رؤیت هلال بگیرید و رمضان را با رؤیت هلال افطار کنید.» (سنن ترمذی، ج۳ ، ص ۶۳)
با این وجود اما در دوره های مختلف و بویژه سده اخیر، بین مذاهب اهل سنت در زمینه حلول ماه قمری، اختلاف وجود داشته و دارد.
برای مذهب شافعی، حجت کافی برای عید فطر، رویت هلال ماه شوال است. چنانچه رویت هلال ماه میسر نشد ، اتمام ۳۰ روز، روزه ماه مبارک رمضان به معنای فرا رسیدن عید سعید فطر است به شرط آن که در آغاز این ماه هلال ماه رمضان رویت شده باشد. علاوه بر موارد یاد شده، براساس دیدگاه مذهب امام شافعی رویت هلال ماه شوال در کشورهای اسلامی که هم مطلع هستند ( طول جغرافیایی یکسان دارند)، وقوع عید فطر در یک منطقه برای دیگر مناطق هم افق حجت است.
اما در مذهب حنفی شرط هم مطلع بودن( یکسان بودن افق) مطرح نیست؛ براساس دیدگاه مذهب احناف، رویت هلال ماه در هر سرزمین و مطلعی از افق وقتی ثابت شود، برای دیگر مسلمین کافی است تا عید سعید فطر را جشن بگیرند. حنفی ها می گویند: در هر جای دنیا هلال ماه دیده شود، تمام مسلمانان جهان موظف هستند، طبق آن روزه بگیرند و اگر عید باشد، عید نمایند. در همین باره از علمای جدید از جمله تقی عثمانی و یوسف قرضاوی هم می گوید: محاسبات ریاضی و فلکی جدید، قطعی است و بر اساس آن باید روزه و یا عید گرفت.
یوسف قرضاوی می گوید: امروز اثبات هلال ماه به وسیله محاسبات ریاضی و فلکی جدید قطعی است و باید به عنوان قیاس اولی به آن عمل شود، یعنی وقتی سنت عمل به وسیله پایین تر را که همان رویت باشد و در آن شک و احتمال وجود دارد، مجاز قرار داده، پس وسیله ای که اعلا، اکمل و یقینی تر است، برای اثبات مقصود اولی به اتباع و پیروی است.
اکثر کتاب های معتبر احناف، اختلاف مطالع را معتبر ندانسته اند ولی برخی علما مانند صاحب تبیین الحقایق شرح کنز الدقایق، اختلاف مطالع را بنا بر دور بودن جاهای مختلف از هم و قیاس مطالع ماهانه و سالانه بر مطالع روزانه و شبانه، معتبر دانسته، ولی علم و دانش قدیم و جدید مذهب معتبر و مفتی به احناف را اثبات کرده و می گویند: اختلاف ماهانه و سالانه به اندازه اختلاف روزانه و شبانه نیست تا باهم مقایسه شوند.
در همین حال مذاهب حنبلی و مالکی نیز دیدگاه نزدیک به احناف را در زمینه حلول ماه قمری دارند؛ این مذاهب نیز شرط هم افق بودن را ملاک نمی داند.
دیدگاه مذهب شیعه
با وجود اختلاف که بین مراجع و علمای شیعه وجود دارد، اما در کلیت امر مطابق اجماع فقهای شیعه، اثبات رؤیت هلال ماه به ۵ طریق، ممکن است:۱.خود انسان ماه را ببیند. ۲. عده ای که گفتۀ آنان مورد وثوق است بگویند ماه را دیده ایم و هرچه به سبب آن یقین حاصل شود. مراد این‌که این افراد با چشم ماه را دیده باشند. ۳. دو مرد عادل بگویند ماه را دیده ایم. یعنی با چشم ماه را دیده باشند، البته مشروط به این که صفت ماه را بر خلاف یکدیگر نگویند و شهادت شان خلاف واقع نباشد. ۴. سی روز از اول ماه بگذرد و به واسطه آن اول ماه شوّال ثابت می شود. ۵. حاکم شرع حکم کند که اوّل ماه است. یعنی حاکم که دوازده امامی، فقیه، عادل باشد.
البته در ضمن موارد یاد شده‌ی قبلی، اختلاف دیگری هم بین علمای شیعه وجود دارد و آن این‌است که جمعی از فقها و مراجع، دیدن ماه با چشم غیر مسلح ( بدون دوربین و تلسکوب) را شرط اصلی برای حلول ماه می‌دانند. در عین حال عده‌ی دیگری از فقها و مراجع هم رویت ماه با چشم مسلح ( دوربین و تلسکوب) یا بدون چشم مسلح را ملاک می‌دانند. یعنی از دیدگاه این دسته از مراجع، اگر ماه با تلسکوب هم رویت شود، قابل قبول است. همچنین موارد اختلافی دیگر نیز بین فقهای شیعه مانند مذاهب و فقهای اهل سنت وجود دارد. از جمله این موارد یکی شرط هم افق بودن مناطق و کشورها است که بسیاری از علمای شیعه بدان معتقد‌اند. در کلیت امر این‌که مذاهب شیعه و شافعی در زمینه حلول ماه و رویت آن دیدگاه نزدیک به هم دارند؛ در حالی‌که مذاهب حنفی، مالکی و حنبلی در این زمینه با اختلافات جزیی، دیدگاه همسو دارند.
چرا اختلاف فقهی در عید!؟ راهی برای ختم اختلاف وجود دارد؟
محمد طنطاوی، شیخ الازهر و مفتی سابق مصر در سال ۱۹۹۳ میلادی گفته: به مسئولان دولت سعودی نامه‌ای نوشتم و در آن پیشنهاد کردم که در مکه مکرمه یا در مدینه منوره، زیر نظر عالمان دین و متخصصان فلک و نجوم، رصدخانه‌ای تأسیس شود و سخن این رصدخانه در باب تعیین تکلیف اول و آخر ماه‌های قمری به ویژه ماه رمضان سخن نهایی و فصل الخطاب باشد. همچنین دکتر محمد عبداللطیف صالح فرفور، در دمشق نیز در سال ۱۴۰۵ ه.ق، به منظور ارائه به کنگره سال ۱۴۰۶ه.ق، مجمع الفقه السلامی در جده، رساله مبسوطی نوشت به نام «بلغة المطالع فی بیان الحساب و المطالع». وی در این رساله به دو موضوع اختلاف و اتحاد آفاق و اعتماد به قول فلکی پرداخته است. این نویسنده سوری کره زمین را به سه منطقه تقسیم کرده و رؤیت در هر نقطه از این سه منطقه را فقط برای همان منطقه کافی می‌داند نه دو منطقه دیگر. همچنین قول فکری را برای اثبات رؤیت معتبر دانسته است. افزون بر تلاش‌های فردی، کوشش‌های جمعی نیز در نیم سده اخیر در این زمینه صورت گرفته است که از جمله می‌توان به برگزاری گردهمایی‌ها و کنگره‌های «مؤتمر العلماء المسلمین» به سال ۱۹۶۹ در مالزی، «مؤتمر تحدید اوائل الشهور القمریة» به سال ۱۳۹۸ در استانبول، کنگره‌ای توسط وزارت اوقات و شئون دینی کویت، «مجمع الفقه الاسلامی» وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی در دو دوره پی‌در‌پی در سال‌های ۱۴۰۶ه.ق در جده و ۱۴۰۷ه.ق در عمان برای یکسان‌سازی آغاز ماه‌های قمری و برگزاری سومین دوره شورای اروپایی افتا و پژوهش در شهر کلن به ریاست دکتر یوسف قرضاوی در سال ۱۹۹۹ میلادی صورت گرفت.
همچنین چند سال پیش که کنفرانس سران کشورهای اسلامی در ایران برگزار شد، عربستان از ایران دعوت کرد تا در جلسه تقویم اسلامی که در جده ظاهرا به سال ۱۴۱۹ه.ق، برقرار می‌شد، شرکت کند. از این‌رو یکی از علمای ایران به نام دکتر تقی عدالتی در آن جلسه شرکت کردند. البته بعدا معلوم شد که هدف عربستان از این طرح این بود که مکه مکرمه را مرجع بداند، یعنی اگر در آنجا هلال رؤیت شد، همان ملاک حلول ماه در همه کشورهای اسلامی باشد؛ ولی این طرح از سوی کشورهای دیگر پذیرفته نشد و به نتیجه‌ای نرسید.
با این وجود، این کنگره‌ها و نشست‌ها تاکنون نتیجه محسوسی نداشته است و دلیل آن هم، در کنار مسائل سیاسی، اختلاف نظر و فتواهای فقهی درباره معیار‌های ثبوت رؤیت هلال و حلول ماه‌های قمری است.
رویکرد و ملاک اعلام عید از سوی کشورهای مسلمان چگونه بوه و هست!؟
در کشورهای مختلف مبانی متفاوتی برای اعلام آغاز ماه قمری وجود دارد؛ برخی فقط رؤیت هلال را معتبر می‌دانند، برخی بر محاسبات نجومی تکیه می‌کنند، برخی هم رؤیت هلال و هم محاسبات نجومی را در نظر می‌گیرند و برخی هم در آغاز ماه از برخی کشورهای مسلمان متابعت می‌کنند. هر کدام از این موارد نیز دارای شیوه‌های متفاوتی هستند، که در کلیت بحث، رؤیت هلال و اعلام عید از سوی کشورها چند مبنا وجود دارد.
۱- دیدن هلال با چشم غیرمسلح در غروب روز قبل از اول ماه؛ کشورهای مانند هند، پاکستان، بنگلادش، مراکش و اکثر علمای شیعه مبتنی بر همین دیدگاه بوده و عمل می‌کنند.
۲- دیدن هلال حتی با چشم مسلح در غروب روز قبل از اول ماه؛ که ایران و عمان و بعضی کشورهای شمال افریقا و همچنین بعضی از علمای شیعه بر این نظریه معتقد اند.
۳- حکم دادگاه کشورها؛ یکی از مبناها برای اثبات دیده شدن هلال در غروب روز اول ماه، صدور فتوا از سوی دادگاه‌های کشورها است که عربستان سعودی و بعضی از کشورها به آن استناد و عمل می‌کنند.
۴- برخی کشورها مبنای خاصی برای رویت ماه نداشته و از اعلام آغاز ماه از دیگر کشورها پیروی می‌کنند؛ کشورهای قطر، کویت، امارات، یمن، بحرین، سوریه، لبنان، ترکیه، افغانستان و… در این دسته قرار دارند.
منابع:
۱- ویکی فقه
۲- اختلاف فقیهان معاصر اسلامی
۳- رساله توضیح المسائل مراجع
