سلطان محمود و شاه‌نامه؛ چرا فردوسی دستِ خالی از غزنی برگشت؟

دسته: پرونده ویژه زبان فارسی در افغانستان, تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1402/09/16
11:11 ق.ظ
بازدید: 431

پایگاه خبری تحلیلی روایت : فردوسی با همین وعده حمایتِ سخاوت‌مندانه از غزنی به طوس برمی‌گردد و هر بخشی شاهنامه را که به پایان می‌رساند همراه با مدیحه‌ای به دربار غزنه می‌فرستد. سلطان محمود غزنوی این بخش‌ها را می‌خواند. حتا گزارشی نیز وجود دارد که او وقتی به شهر ری حمله می‌کند، می‌بیند که حاکم شهر دایم مصروف شرب خمر و بازی شطرنج است. دستور می‌دهد که او را باز داشت کنند. دستگیرش می‌کنند و به حضور سلطان می‌برند. سلطان محمود از او می‌پُرسد که آیا «تاریخ ایرانیان در شهنامه و تاریخ طبری و تاریخ اسلام را نخوانده‌ای؟ پاسخ می‌دهد که خوانده است. آن‌گاه سلطان محمود می‌گوید: «پس چرا کردارت با گفتارت نمی‌خواند. و راستی، نمی‌بینی که شاهی شاه دیگر را کیش و مات کرده است؟»

این را می‌دانیم که کار سرایش شاهنامه فردوسی در عصر سامانیان آغاز شده بود، اما این اثر حماسی وقتی تکمیل شد که غزنویان حاکم بودند.

می‌گویند سلطانِ محمود غزنوی به فردوسی وعده داده بود که وقتی این اثر را به پایان برساند، ۶۰۰۰۰ سکه طلا برایش تحفه می‌دهد.

فردوسی با همین وعده حمایتِ سخاوت‌مندانه از غزنی به طوس برمی‌گردد و هر بخشی شاهنامه را که به پایان می‌رساند همراه با مدیحه‌ای به دربار غزنه می‌فرستد.

سلطان محمود غزنوی این بخش‌ها را می‌خواند. حتا گزارشی نیز وجود دارد که او وقتی به شهر ری حمله می‌کند، می‌بیند که حاکم شهر دایم مصروف شرب خمر و بازی شطرنج است. دستور می‌دهد که او را باز داشت کنند. دستگیرش می‌کنند و به حضور سلطان می‌برند. سلطان محمود از او می‌پُرسد که آیا «تاریخ ایرانیان در شهنامه و تاریخ طبری و تاریخ اسلام را نخوانده‌ای؟ پاسخ می‌دهد که خوانده است. آن‌گاه سلطان محمود می‌گوید: «پس چرا کردارت با گفتارت نمی‌خواند. و راستی، نمی‌بینی که شاهی شاه دیگر را کیش و مات کرده است؟»

هدف از یادآوری این گفتگو این بود که بگوییم پیش از تکمیل شاه‌نامه، سلطان محمود غزنوی بخش‌هایی از آن را خوانده بود.

وقتی کار سرایش شاهنامه در ۱۴ رجب ۴۰۰ به پایان می‌رسد، فردوسی با خوشی و خوش‌حالی راه دراز طوس تا غزنی را می‌پیماید تا شخصا شاه‌نامه را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کرده و پاداش خود را دریافت کند.

این‌که در این سفر چه گذشت معلوم نیست، اما این قدر بر ما آشکار است که سلطان محمود غزنوی به وعده خود وفا نمی‌کند و فردوسی با دستِ خالی برمی‌گردد.

همچنین بخوانید: جدال، جدال پارسی است

البته پس از بازگشت فردوسی، سلطان محمود غزنوی سکه‌های طلا را می‌فرستد، اما خیلی دیرهنگام. زیرا سکه‌های طلا وقتی به توس می‌رسد که فردوسی وفات کرده و مردم شهر جنازه او را می‌برند تا دفن کنند.

چرا سلطان محمود فردوسی را دستِ خالی از غزنه برگرداند؟

استیون فردریک استار در کتاب «روشنگری در محراق» در این باره شش احتمال را مطرح می‌کند:

خستی که سلطان محمود به آن مشهور بود، شاید باعث شده باشد که از وفا به عهد خود سر باز بزند.
در دربار غزنه بیش‌تر از چهارصد شاعر وجود داشت. ملک‌الشعرای دربار کسی به نام عنصری بود. شاید عنصری از روی حسادت نظر سلطان را تغییر داده باشد.
شاید شاعران دربار غزنه به سلطان گفته باشند که فردوسی بیش از حد به قهرمانان گذشته پرداخته است نه به قهرمانان معاصر که یکی از آن‌ها خود سلطان است.
گفته‌اند که چون فردوسی از سلطان محمود ناامید شد، نسخه‌ای از شهنامه را به یک امیر شیعی نیز تقدیم کرده بود و این امر باعث شد که سلطان برنجد.
به سلطان گفته باشند که فردوسی در شاهنامه تصویر مثبتی از زردشتیان ارایه کرده است.
شاید هم علتش این باشد که سلطان دیگر علاقه‌ای به فارسی نداشت و چون قصد تصرف بغداد را داشت بیش‌تر به زبان عربی اهمیت می‌داد.

خلاصه این‌که علت امتناع سلطان محمود از پرداختن پاداش وعده‌شده به فردوسی هر چیزی که باشد، این امر به عنوان لکه ننگ در کارنامه او باقی ماند. ‌

نوشته های مرتبط :