جمهوری عربده‌کشی؛ نقش قطبیت قومی در فروپاشی جمهوریت

دسته: تاریخ, تحلیل
نویسنده: تحریریه روایت
1401/11/01
0:54 ق.ظ
بازدید: 3

یک و نیم سال از سقوط جمهوریت در افغانستان گذشت و در طول این مدت نویسندگان و سیاست‌مداران بسیاری در باره علل و عوامل سرنگونی آن نوشتند و سخن گفتند. من از همان نخستین روزهای سقوط جمهوریت داشتم این مباحثه را با جدیت تام و تمام پی‌گیری می‌کردم. در لابلای یادداشت‌ها گاهی برخی حقایق و واقعیت‌ها نیز فاش می‌گردید، اما حال و هوایی مباحثات بیش‌تر شبیه مناظرات انتخاباتی و تبلیغات حزبی بود تا آسیب‌شناسی بی‌طرفانه و عاری از غرض و مرض. هر کدام کوشش می‌کردند تقصیر سقوط را به عهدة جناح دیگر یا یکی از کشورهای خارجی بیندازد و خود را تبرئه کند.
با گذشت هفت ماه از آن رویداد تراژیک اما من تصمیم دارم بدین موضوع از منظر دیگری بپردازم. از زاویه غیرجناحی و تنظیمی.
من خوب به یاد دارم که در ۱۸ ثور ۱۳۹۷ در یادداشتی برای روزنامه هشت صبح، «جمهوری اسلامی افغانستان» و نظامی را که پس از کنفرانس بُن بنیادگذاری شده بود، «جمهوری عربده‌کشی» خوانده و آن را با «جمهوری وایمار» پس از جنگ جهانی اول مقایسه کرده بوده و از احتمال فروپاشی آن هشدار داده بودم. هم‌چنان به تاریخ ۷ تیر ۱۳۹۸ طی یادداشت دیگری در بی بی سی فارسی از رادیکالیزه‌شدن فرهنگ سیاسی، شیوع فرهنگ پرخاش‌گری، صدرنشینی افراطیت قومی و نهادینه‌شدن تفکر پارانویید و ترس جمعی در کشور نوشته و از سیاست‌مداران افغانستان خواسته بودم که برنامه‌ای برای آشتی ملی و جلوگیری از تعمیق قطبیت در کشور روی‌دست گیرند.
اکنون که به گذشته می‌نگرم، بازهم مهم‌ترین عامل سقوط جمهوریت در افغانستان همین رادیکالیزه‌شدن فرهنگ سیاسی و قطبی‌بندی قومی را می‌دانم.

رادیکالیزه‌شدن قومیت در افغانستان
روزی که نماینده‌گان جریان‌ها، احزاب و گروه‌های سیاسی در شهر بن آلمان گرد هم آمدند تا درباره‌ی نظام پساطالبانی تصمیم بگیرند، سنگ تهداب یک «جمهوری دموکراتیک مصلحتی» را در افغانستان گذاشتند. توافقات کنفرانس بن با همه‌ی معایب، نواقص و کاستی‌هایی که داشت، نشان دهنده‌ی روحیه‌ی سازش، تعاون و تعامل میان جناح‌های سیاسی رقیب بود. این روحیه، نشان می‌داد که مردم افغانستان پس از سال‌ها جنگ و خشونت به این عقیده رسیده‌اند که منافع کشور باید بر منافع قومی، سمتی و گروهی در اولویت قرار بگیرد و همه برای بنیان‌گذاری یک جمهوری دموکراتیک تلاش کنند؛ جمهوری‌ای که مبتنی بر اصل مشارکت ملی، تکثرگرایی، و همکاری‌های همه‌ی گروه‌های سیاسی باشد. اگرچه بسیاری‌ها در محافل سیاسی کشور از توافق بن به انگیزه‌های مختلف انتقاد می‌کنند، اما آنچه را من در این کنفرانس می‌پسندم، روحیه‌ی سازشگری، تعاون و همکاری‌ای است که اعضا از خود نشان دادند. این روحیه، در سال‌های نخست تأسیس نظام نوین نیز در کشور داشت و با همین روحیه بود که قانون اساسی کشور تصویب شد، قوای سه‌گانه‌ی دولت تأسیس شد، پروسه‌ی دی‌دی‌آر و دایاگ راه افتاد و اردوی ملی شکل گرفت. اگرچه در طول آن سال‌ها نیز صدای افراطیت قومی و آواز نفرت و واگرایی از گوشه و کنار کشور بلند می‌شد و عربده‌کشی‌ها و هذیان‌گویی‌های تباری جریان داشت، اما صدای غالب، صدای سازش و تعامل بود.
با گذشت چند سال و به ویژه با آغاز حکومت اشرف غنی آهسته آهسته جای سازش و تعامل را در عرصه سیاست افغانستان، هذیان‌گویی‌هایی تب‌آلود قومی و عربده‌کشی‌های تباری گرفت و صدای افراطیت به صدای حاکم در میان تمام جناح‌ها تبدیل شد. من خوب به یاد دارم که در همان زمان در مقاله‌ای که برای روزنامة هشت صبح نوشته بودم وضعیت آن روزها را چنین توصیف کرده بودم: «امروزه، در دوره‌ی حکومت وحدت ملی، فرهنگ سیاسی‌ای شکل گرفته که بیشتر به انعطاف‌ناپذیری، لجاجت و آشتی‌ناپذیری ارج می‌نهد. کاراکتری را که این فرهنگ به عنوان «قهرمان» معرفی می‌کند، شخصیت یک چهره‌ی عبوس، خشک‌مغز، اهل دشنام‌ها و جدال‌های قومی و در عین حال دهان‌پاره و پر سروصدا است؛ کسی که حقانیت مواضع خود را با بلندی تن صدایش می‌سنجد، نه با استدلال‌هایش. در مقابل، چهره‌ای را که این فرهنگ به عنوان «خاین»، «معامله‌گر» و «ضد قهرمان» می‌شناسد، کاراکتر افراد و اشخاصی است که اهل تعامل و مصالحه هستند و گرایش‌های میانه دارند».
نیم نگاهی به سال‌های حکومت وحدت ملی و رویدادهای پس از آن نشان می‌دهد که یک‌سری مفاهیم و اصطلاحاتی نیز در ادبیات سیاسی دورة جمهوریت رایج شده بود که بیش‌تر کاربرد شان تضعیف جریان میانه‌روی بود:
اتهام خنجر زدن از عقب: این اتهام بیشتر در منازعات درون‌گروهی و درون‌سازمانی کاربرد داشت. آماج این اتهام اغلب کسانی بودند که در قطب‌بندی‌های افراطی موجود، اهل گرایش میانه و دارای روحیه‌ی سازش و انعطاف‌پذیری بوده و در مباحثات قومی کم‌تر وارد جدال و فحش و دشنام می‌شدند. چنین اشخاصی را در مودبانه‌ترین حالت «مخنث» و «خاین» و «مزدور» می‌خواندند.
اتهام خیانت: از موارد دیگری که در ادبیات سیاسی عصر حکومت وحدت ملی بسیار بازار و خریدار داشت و هنوز هم دارد، توصیف برخی رویدادها به «رویدادهای ننگین» بود. من در طول آن سال‌ها بارها خوانده بود‌م که جوانان، نخبه‌گان و اهل قلم و فرهنگ ما در دو سوی جدال، از رویدادهایی مثل «کنفرانس بن»، «موافقت‌نامه‌ی حکومت وحدت ملی» و موارد مشابه دیگر به نام «معامله‌ی ننگین» یاد می‌کردندو از این طریق می‌کوشیدند چهره‌های میانه‌رو را ترور شخصیتی کنند؛
عربده‌کشی: وقتی در پارلمان افغانستان مباحث هویتی مطرح می‌شد، نماینده‌گان مجلس به جای گفت‌وگوی منطقی و مستدل، عربده‌کشی می‌کردند و همدیگر را به اخراج از کشور و زدن و بستن تهدید می‌نمودند. بدتر از همه، مباحثاتی بود که در رسانه‌ها صورت می‌گرفت و حتا از اخراج دسته‌جمعی یک قوم از کشور سخن گفته می‌شد. من همچنان بارها نماینده‌گانی را دیدم که برخی از اقوام کشور را مهاجر خوانده و تهدید به اخراج از کشور می‌کردند. بعضی از این نمایندگان حتا می‌گفتند که برای گروهی قومی خاص، به جای شناس‌نامه‌ی شهروندی، اقامت کارت توزیع شود.
تفکر پارانویید و ترس جمعی: پدیده‌ی دیگری که در آن روزها دیده می‌شد، شیوع تفکر پارانوئید در میان همه اقوام بود. همه‌ی گروه‌های قومی در افغانستان احساس می‌کردند که مورد تعقیب گروه قومی دیگر قرار دارند، مثل اشخاص مبتلا به اوهام پارانوئیک که می‌پندارند از سوی همه مورد تعقیب هستند. این تفکر پارانوئید، امکان تفکر سالم را از جامعه ستانده و به ترس و اضطراب موهوم و خیالی دامن زده بود. بر بنیاد این تفکر، همه سیاست‌ها تحلیل قومی می‌شد و هیچ‌قومی احساس امنیت نمی‌کرد. یا به تعبیر دیگر، همه‌ی گروه‌های قومی، همدیگر را گرگ خود می‌پنداشتند.
کاهش سرمایه اجتماعی: سرمایه اجتماعی، یعنی داشتن روحیه تعاون، همکاری، مشارکت و اعتمادکردن به همدیگر و دولت. در سال‌های جمهوریت متاسفانه چنین روحیه‌ای از میان مردم کوچ کرد و هیچ کسی حاضر نبود با حکومت صادقانه همکاری کند. یک بخشی از این موضوع بر می‌گردد به فسادی در حکومت حاکم بود، اما علت اصلی آن این بود که هیچ قومی حکومت را از خود نمی‌دانست. زیرا همه می‌گفتند «یا همه چیز یا هیچ چیز.»

عوامل تعمیق قطبیت در افغانستان
جامعه افغانستان یک چندقومی است و اگرچه مناسبات تباری حاکم در کشور همواره با گلایه‌گزاری‌هایی همراه بوده است، اما نه به اندازه‌ای که در دوره حکومت وحدت ملی به وخامت گرایید. آن‌چه باعث تعمیق قطبیت و رادیکالیزه‌شدن فرهنگ سیاسی در این دوره گردید، به باور من عوامل زیر بود:
به قدرت‌رسیدن ترامپ افغانستان: مهم‌ترین عامل در میان این عوامل به قدرت رسیدن محمد اشرف غنی در یک انتخابات کاملا آمیخته با جعل و تقلب بود. من در جوزای سال ۱۳۹۷ یک سلسله مطالبی زیر عنوان «محاکمه غنی در دادگاه جمهوریت» برای روزنامة ماندگار نوشتم. در آن زمان خیلی شعار «جمهوریت» می‌داد و مخالفان سیاسی خود به توطئه‌چینی علیه نظام متهم می‌کرد. من در آن سلسله مقالات تاکیدم بر این بود که اگر دشمنی برای نظم جمهوری در افغانستان وجود دارد، او جز شخص غنی کسی دیگری نیست. جان سخنم در آن مقالات این بود که هر نظم جمهوری برای ثبات و بقای خود به دو گونه حفاظ ضرورت دارد: ۱) حفاظ‌های سخت که شامل اصل توازن قوا و سایر ترتیبات نهادی در قانون اساسی است؛ ۲) حفاظ‌های ثانویه یا خفیفه که شامل روحیة تساهل متقابل و خویش‌تن‌داری می‌باشد.
روحیه تساهل متقابل به روحیه‌یی گفته می‌شود که بر بنیاد آن گروه‌های سیاسی به همدیگر نه به چشم دشمن بل به صفت رقیب می‌نگرند. لازمه چنین نگرشی این است که زعیم یا زمام‌دار نه در پی حذف حریف بلکه به دنبال رقابت با او در خدمت‌گزاری به ملت می‌باشد. روحیه خویشتن‌داری اما متعلق به حوزه کاربرد صلاحیت‌های قانونی یک نهاد یا زعیم می‌باشد. به گونه مثال: در همه قوانین اساسی کشورها یک سری صلاحیت‌هایی برای رییس‌جمهور در نظر گرفته شده است. این روحیه از رییس‌جمهور می‌خواهد که در اعمال صلاحیت‌های قانونی خود از خویشتن‌داری استفاده کرده و با مخالفان سیاسی خود بیشتر از درِ سازش و تعامل وارد شود. دانش‌مندان علوم سیاسی، استفاده از همه صلاحیت‌های قانونی را لجاجت قانونی می‌نامند. این دانشمندان، از جمله، روحیه تساهل متقابل و خویشتن‌داری را حفاظ‌های خفیفه دموکراسی می‌نامند. آن‌ها بدین باور اند که اگر الیت سیاسی یک جامعه از این دو روحیه برخوردار نباشد یا این دو هنجار را رعایت نکند، اصل دموکراسی و جمهوریت تضعیف شده، قطب‌بندی خطرناکی در جامعه به وجود می‌آید تا سرحدی که باعث فروپاشی اجماع سیاسی و درخطرافتادن اصل جمهوریت می‌گردد.
نظام جمهوریت در افغانستان بر بنیاد فیصله‌های نانوشته کنفرانس بُن، یک نظام مشارکتی بود که در آن باید همه احزاب، جناح‌های سیاسی و اقوام حضور داشته باشند. تا هنگامی که حامد کرزی در قدرت بود، این نزاکت را مراعات می‌کرد. اما روزی که آقای غنی به قدرت رسید، با دو روحیه معکوس کار خود را از کاخ ریاست‌جمهوری آغاز کرد: ۱) دشمنی با رقبای سیاسی؛ ۲) لجاجت قانونی.
غنی نوع روان‌شناسی‌اش طوری بود که اهل تسامح نبود و مخالفت سیاسی را دشمنی تلقی می‌کرد. او سال‌ها پیش باری در حاشیه لویه جرگه قانون اساسی در پی یک مشاجره لفظی به احمدولی مسعود، سفیر پیشین افغانستان در انگلستان و رییس عمومی بنیاد شهید احمدشاه مسعود، گفته بود که «همه شما (جناح مقاومت) را یا به زور خارجی یا به زور قوم خود از این وطن اخراج می‌کنم».
او وقتی وارد کاخ ریاست‌جمهوری شد با چنین روحیه‌یی به دنبال حذف مخالفان برآمد. استاد عطامحمدنور، والی پیشین بلخ و رییس اجرایی جمعیت اسلامی، حکایت می‌کند که در همان روزهای نخست تشکیل حکومت وحدت ملی وقتی با اصرار حامدکرزی به دیدار غنی می‌رود، آقای رییس‌جمهور در نخستین ملاقات برایش گوش‌زد می‌کند که بهتر است از پست ولایت کنار برود و چند وقتی استراحت کند. سخنی که با واکنش تند آقای نور مواجه می‌شود. این را به عنوان مشت نمونه خروار یاد کردم. اما اگر نیک بنگریم عمق خصومت او با مخالفان سیاسی‌اش از این خیلی بیشتر است. استیون لویستکی، استاد دانشگاه هاروارد، در تحقیق جامعی که زیر عنوان «دموکراسی‌ها چگونه می‌میرند؟» انجام داده نشان می‌دهد که خودکامگان با استفاده از صلاحیت‌های دولتی اغلب برای تضعیف مخالفان سیاسی خود به روش‌های زیر متوسل می‌شوند: ۱) خریدن داورها؛ ۲) تصفیه و پاک‌سازی نهادها، ۳) تضعیف صاحبان مشاغل وابسته به مخالفان سیاسی؛ ۴) تغییردادن قواعد بازی؛ ۵) خریداری یا ساکت‌سازی چهره‌های محبوب فرهنگی؛ ۶) خریدن رسانه‌ها.
مشاهدات من نشان می‌دهد که غنی در پنج‌سال حکومت‌داری خود برای تضعیف مخالفان سیاسی‌اش نیز از همه این روش‌ها استفاده کرده است و من برای اختصار به چند نمونه اشاره می‌کنم:
1) تصفیه و پاک‌سازی: ارتش افغانستان، یکی از نیروهای تازه ‌تأسیسی بود که به کمک کشورهای خارجی پس از سال ۲۰۰۱ تشکیل شد. در حالی که این ارتش برای دفاع از تمامیت ارضی افغانستان نیاز به تقویت داشت، اما رییس‌جمهور غنی تنها در یک فرمان ۳۰۵ ژنرال را بازنشسته ساخت. این در حالی است که در میان بازنشسته‌شده‌گان، جنرالان مجربی نیز حضور داشتند که هر کدام دارای چندین ارکان حرب بودند. هدف غنی از این بازنشسته‌ساختن دسته‌جمعی، تصفیه ارتش از نیروهای غیروفادار به خودش بوده است. در عوض، او چهره‌های را به مقام‌های ارشد امنیتی گماشت که جز وفاداری به شخص رییس‌جمهور، هنر دیگری نداشتند.
۲) تضعیف صاحبان مشاغل: احزاب سیاسی در سراسر دنیا نیاز به منابع مالی دارند. بدون حضور منابع مالی که برنامه‌های احزاب را تمویل کنند، هر نوع سازمان سیاسی با مشکل مواجه می‌شود. شخصیت‌های اقتدارگرا اما وقتی به قدرت دست می‌یابند، نخستین اقدام‌شان تضعیف صاحبان مشاغل وابسته به مخالفان سیاسی و انحصاری‌سازی قراردادهای دولتی است. پوتین در جنوری سال ۲۰۰۰، یعنی کم‌تر از سه ماه پس از آغاز ریاست‌جمهوری‌اش، بیست‌ویک نفر از ثروتمندترین بازرگانان روسیه را به کاخ کرملین فراخواند و به آن‌ها گفت که می‌توانند آزادانه در این کشور تجارت کنند، اما مشروط به اینکه وارد سیاست نشوند. کسانی که هشدار پوتین را جدی گرفتند توانستند تجارت کنند اما آن‌هایی که مثل بوریس برزوفسکی بازی‌گوشی کردند مجازات شدند. برزوفسکی، میلیاردری بود که شبکه تلویزیونی اُ.آر.تی را در اختیار داشت. وقتی پس از هشدار پوتین هنوز هم این شبکه لحن انتقادی خود را حفظ کرد، دولت برای مالکش پرونده فساد گشود، حکم بازداشتش را صادر کرد تا اینکه برزوفسکی ناگزیر شد از کشور فرار کرده و شبکه را به یکی از شرکای خود بفروشد. تاجر دیگری که چنین مورد خشم پوتین قرار گرفت، کسی به‌نام خودور کوفسکی بود. میخاییل خودور کوفسکی، رییس شرکت نفتی یوکاس، طبق برآورد مجله فوربز نزدیک به ۱۵ میلیارد دالر داشت و از پول تجارت خود حزب سیاسی یابلوکو را که طرفدار غرب بود، حمایت می‌کرد. او با استفاده از امکانات مالی خود توانسته بود در یک برهه به بیشتر از صد نماینده مجلس روسیه معاش ماهوار پرداخت کند. پوتین که از فعالیت‌های او هراسیده بود برایش پرونده فرار از مالیات، جعل و کلاه‌برداری ترتیب داد و زندانی‌اش ساخت.
در افغانستان نیز همزمان با رییس‌جمهور شدن غنی، توطئه‌هایی برای تضعیف صاحبان مشاغلی که دارای گرایش‌های سیاسی مخالف بودند، آغاز شد. نخستین گام غنی در این راستا، ایجاد کمیته تدارکات ملی بود که خود در رأسش قرار داشت. این کمیته که در ارگ موقعیت داشت، تمام صلاحیت‌های مالی وزارت‌خانه‌ها و ولایات را سلب کرده و در انحصار خود قرار داده بود. اگرچه غنی فلسفه ایجاد این کمیته را مبارزه با فساد در قراردادها می‌خواند، اما اسنادی که از این کمیته به بیرون درز کرده بود نشان می‌داد که وظیفه این نهاد، سپردن قراردادها به افراد و شرکت‌های وفادار به آقای رییس‌جمهور و تضعیف صاحبان مشاغلی بود که گرایش‌های سیاسی مخالف داشتند.
توطئه‌های غنی علیه مخالفان سیاسی‌اش البته تنها به این موارد نیز خلاصه نمی‌شد. ما در حکومت او شاهد پرونده‌سازی علیه جنرال دوستم، و نقض مکرر توافق‌نامه حکومت وحدت ملی نیز بودیم که بارها سر و صدای شریکش در قدرت را نیز برانگیخت.
خلاصه اینکه غنی، روحیه تسامح و خویش‌تنداری نداشت و تعریفش از رقیب سیاسی، دشمن بود. او در طول حاکمیت خود تا توانست با استناد به صلاحیت‌های قانونی رییس‌جمهور در قانون اساسی، رقبای سیاسی خود را از قدرت کنار زد و حتا از عرصه اجتماع حذف کرد. این نحوه برخورد با رقبای سیاسی که از آن به لجاجت قانونی تعبیر می‌شود، یکی از عوامل تشدید قطبیت و رادیکالیزه‌شدن فرهنگ سیاسی در کشور بود.
اما بدترین کارنامه غنی از میان همه این بود که در حکومت او افراطیون قومی صدرنشین شدند. باری در دوره حکومت وحدت ملی همراه با شماری از اعضای جمعیت فکر به دیدار رییس‌جمهور غنی به ارگ رفتیم. این دیدار پس از آن برگزار شده بود که گروه‌ها و سازمان‌های افراطی مذهبی به دنبال اظهارات عبدالحفیظ منصور در مجلس نماینده‌گان در باره مضمون ثقافت اسلامی موجی از حملات گستردۀ رسانه‌یی را علیه این نهاد راه‌اندازی کرده بود. اعضای جمعیت فکر خسته از افراطیت دینی در بیرون ارگ، با افراطیت قومی در درون ارگ مواجه شدند. این افراطی قومی کسی نبود، جز رییس‌جمهور غنی. حرف‌هایی که آن روز از زبان غنی در پیوند به دُر دری و زبان فارسی شنیده شد، در واقع تکرار همان خزعبلات یون، طاقت و حکمتیار بود. آن روز آقای غنی، به عنوان کسی که آثار چاپ‌شده جمعیت فکر را خوانده بود، به اعضای این نهاد پیشنهاد کرد که بهتر است در مقالات شان از واژه‌گان دری استفاده کنند نه فارسی.
تفکیک خودسر فارسی از دری و تلقی شان به مثابه دو زبان جداگانه، که برخاسته از کدام تحقیق علمی و دانشگاهی نیست، یکی از ادعاهای بی‌پایه برخی افراطیون قومی است؛ به‌ویژه آنانی که هوای تضعیف زبان فارسی را در افغانستان در سر دارند و یک عمر است که در نهادهای دولتی و رسانه‌ها فارسی‌ستیزی می‌کنند. مبتنی بر همین تفکیک خودسری فارسی از دری است که سال‌ها است یک مشت افراطی واژه‌گان ناب مثل «دانشگاه»، «دانشکده» و «دانشجو» را واژه‌گان وارداتی و نمادی از تهاجم فرهنگی ایران می‌خوانند و غایله راه می‌اندازند.
من وقتی این حرف‌ها را از زبان رییس‌جمهور شنیدم به ایتلاف و همگرایی او با افراطیت قومی پی بردم، اما این تنها موردی نبود که شهروندان این سرزمین را بدین نتیجه‌گیری رسانده بود که غنی دستی در آستین افراطیت دارد، بل موضع‌گیری‌های کاخ ریاست‌جمهوری در دوره او در سایر مسایل مورد مناقشه ملی نیز همواره همسو با گروه‌های افراطی قومی بود. به گونه نمونه، یکی از مسایل مورد مناقشه ملی، مساله توزیع شناس‌نامه‌های الکترونیکی بود. افراطیت قومی که سال‌ها است با استفاده از قدرت سیاسی پروسه انتگراسیون یا ادغام فرهنگی و هویتی را در افغانستان دنبال می‌کنند، تلاش دارند با انکار تنوع و تکثر قومی در کشور همه را در شناس‌نامه‌های الکترونیکی «افغان» جا بزنند. با اوج‌گیری جدال‌های هویتی در افغانستان بر سر چگونگی درج هویت در شناس‌نامه‌های الکترونیکی، جدال‌هایی که نزدیک بود کشور را به سوی بالکانیزه‌شدن سوق دهد، مجلس نماینده‌گان دوره جمهوریت به سراغ طرح میانه‌یی برآمد که قابل پذیرش برای همگان باشد و این طرح را تصویب کرد. اما آقای غنی در پی اعتراض خیابانی یک اقلیت افراطی به رهبری اسماعیل یون در کابل از اجرای قانون مصوب مجلس سر باز زد و با صدور یک فرمانی تقنینی در هنگام تعطیلات شورای ملی، توزیع شناس‌نامه‌های الکترونیکی را مطابق خواست افراطیون آغاز کرد.
هم‌چنین بود داستان مخکشیزم در افغانستان که در زیر ریش آقای غنی در اداره امور آن وقت شیوع یافت. مخکشیزم یک رهنمود قوم‌گرایانه‌یی بود که توسط ثواب‌الدین مخکش برای اداره امور تهیه شده بود. بر بنیاد این رهنمود کارمندان دولتی، نه بر بنیاد شایستگی‌های فردی، بلکه بر اساس تعلق قومی و میزان وفاداری به محمداشرف غنی باید استخدام می‌گردید.
پس از درز فایل رهنمود قوم‌گرایانه مخکش به رسانه‌ها اگر اعضای دفتر غنی تلاش کردند آن را یک اقدام فردی جلوه دهند، اما اکثر آگاهان سیاسی آن را سیاست پنهانی ارگ در عزل و نصب‌های دولتی خواندند. آقای امرالله صالح، معاون تیم دولت‌ساز که در آن هنگام از منتقدان سیاست‌های غنی بود، این سند را رسوایی و افتضاح تصفیه نژادی خواند. رحمت‌الله نبیل، رییس پیشین امنیت ملی، در صفحه تویترش نوشت: «شرم بر آنانی که به‌نام دموکراسی و اصلاحات، افغانستان را جانب دکتاتوری، انزوا و نفاق قومی می‌کشانند.»
یک وقتی یکی از رهبران جنبش دانشجویی به میلوسویچ (رهبر ملی گرای صرب) توصیه کرده بود که استعفا دهد و چنین استدلال کرده بود اگر فردا استعفا دهی، فرانیو تودیمان (رهبر ملی گرای کروات) ظرف پانزده روز همۀ حمایت‌های داخل کشورش را از دست می‌دهد. او اسطورۀ خود را بر شما بنا کرده است.
در دوره جمهوریت غنی نیز اگر شما می‌دیدید که افراطیت قومی در میان سایر اقوام و جناح‌های سیاسی نیز رشد کرده و عملاً شبکه‌های اجتماعی به میدان فحاشی و نفرت‌پراکنی قومی تبدیل شده بود، نتیجه سیاست‌های افراطی قومی غنی بود. زیرا هم‌سویی غنی با افراطیت قومی، باعث خلق تفکر پارانوییک در عرصه مناسبات تباری گردیده بود. پارانویا نوع اختلال روانی است که در علم روان‌شناسی از آن صحبت می‌شود. روان‌شناسان، کسی را دارای اوهام پارانوییک می‌خوانند که در اثر اختلالات روانی احساس می‌کند که همگان در تعقیبش بوده و حتا اعضای خانواده، دوستان و همکارانش دارند برای قتل او برنامه می‌ریزند.
اریک فروم، روان‌شناس آلمانی، در کتاب آیا انسان پیروز خواهد شد؟ از چیزی به‌نام پارانویید جمعی صحبت کرده و می‌گوید وقتی چنین حالت روانی در میان میلیون‌ها انسان بروز کند و همه دچار این توهم شوند که در محاصره یک دشمن دژخیم قرار دارند، می‌توان نامش را گذاشت تفکر پارانویید جمعی.
پارانویید جمعی که در نتیجه سیاست‌های افراطگرایانه قومی اشرف غنی در افغانستان خلق شد، نوع احساس تهدید هویتی بود. یک نگاه گذرا به شبکه‌های اجتماعی در آن زمان نشان می‌داد که اکثریت قریب به اتفاق اقوام افغانستان در حکومت غنی به نوعی احساس توهین و تحقیر هویتی می‌کردند و بدین نتیجه‌گیری رسیده‌ بودند که دولت عملاً علیه موجودیت اقوام توطئه می‌کند و برنامه می‌ریزد. مسابقه فحاشی که در شبکه‌های اجتماعی جریان داشت، نشان‌دهنده خلق یک دام ترس هابزی در میان اقوام بود. هابز می‌گوید که وقتی میان ملتی دام ترس پهن شود، جنگ حتمی است. او که خود شاهد جنگ داخلی انگلیس بود می‌نویسد: «ترس از یک‌دیگر سبب می‌شود پیش‌دستی یا سبقت‌گرفتن معقول‌ترین راه برای هرکس برای گریز از این حالت ترس متقابل و تأمین امنیت باشد. یعنی هر کس باید از طریق زور یا تزویر بر همه آدمیان تا آن‌جا که می‌تواند سلطه و سروری بیابد تا حدی که هیچ قدرتی به اندازه کافی نیرومند نباشد که وی را در خطر بیفکند».
توکیدیدس نیز در جنگ پلوپونزی، رد پای ترس را تشخیص می‌دهد: «آنچه جنگ را ناگزیر کرد رشد قدرت آتنی‌ها و ترسی بود که این رشد در اسپارتی‌ها برانگیخت».
من در همان سال‌ها در روزنامه ماندگار مطرح کردم که غنی اگر واقعاً اعتقادی به جمهوریت می‌داشت در طول پنج‌سال گذشته به جای اتحاد با یون و طاقت تلاش می‌کرد افراطیت قومی را منزوی کند و با چهره‌های میانه‌رو در میان همه اقوام وارد تعامل شود. در سایر کشورهای دنیا احزاب و فعالان سیاسی نخستین شرط پاسداری از اصل جمهوریت و دموکراسی را منزوی‌سازی افراطیون می‌دانند. احزاب سیاسی اغلب تلاش می‌کند نقش دروازه‌بانی را برای جلوگیری از ورود افراطیون به قدرت بازی کنند. استیون لویستکی، استاد دانشگاه هاروارد، شیوه‌های مختلف منزوی‌سازی افراطیت در لیبرال دموکراسی‌های معروف دنیا را چنین دسته‌بندی می‌کند:
نن احزاب سیاسی در هنگام انتخابات از ورود افراد افراطی در فهرست‌های انتخاباتی شان برای کرسی‌های بلند جلوگیری کنند حتا اگر آن‌ها بتوانند آرای بلندی را نیز جلب کنند.
نن احزاب، افراطی‌های را که در جمله اعضای شان هستند، کنار می‌گذارند و اخراج می‌کنند.
۳) احزاب طرف‌دار دموکراسی از همپیمانی با نامزدها و احزاب افراطی پرهیز می‌کنند.
۴) احزاب طرف‌دار دموکراسی، هرگز بیانیه‌یی در حمایت از افراطیون صادر نمی‌کنند.
۵) احزاب ترجیح می‌دهند به جای حمایت از اعضای افراطی خود، در صورت نیاز حتا از رقبای ایدیولوژیک خود طرف‌داری کنند.
تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد در کشورهایی که این نظام دروازه‌بانی یا به قول نانسی برمئو، دانشمند امریکایی، این هنر «فاصله‌ ایجاد کردن» وجود نداشته باشد، اصل جمهوریت سقوط می‌کند. غنی نه تنها نظام دروازه‌بانی ایجاد نکرد، بلکه متحد افراطیون شد و این باعث تعمیق قطبیت قومی در افغانستان گردید.

نقش فیسبوک در تعمیق قطبیت در افغانستان
استفاده از فیسبوک در افغانستان برای نخستین در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ عمومیت پیدا کرد. در اوایل، خوش‌بینی‌های بسیاری وجود داشت که این شبکه می‌تواند در افغانستان سطح آگاهی عمومی را افزایش بخشیده و هم‌چنان در سروسامان‌دهی جنبش‌های اصلاح‌طلبانه مُمد واقع گردد. اما چندی نگذشته بود که بسیاری‌ها متوجه شدند که این شبکه به مرکز نفرت‌پراکنی قومی و تبلیغات قوم‌گرایانه و به رسانة محبوب تندروان و افراطیون قومی در افغانستان مبدل گردیده است.
چند چیزی که باعث می‌شود این شبکه نقش بسیار خطرناکی در تعمیق قطبیت یا بی‌اعتمادی قومی ایجاد کند، به باور من عبارتند از:
1) عدم کنترول توسط یک هیئت تحریریه: شما نمی‌توانید مطالب دروغ، توهین‌آمیز و آلوده به تهمت و افترا را در یک روزنامه نشر کنید. چون در هر روزنامه‌ای، یک سری سلسله‌مراتب و هیئت تحریریه‌ای وجود دارد که پیش از نشر حتما آن را مرور می‌کند. اما فیسبوک جایی است که هر چه را دل تنگ تان بخواهد می‌توانید بدون کدام ممانعت و مزاحمت در آن اشتراک‌گذاری کنید.
2) فیسبوک دسترسی تان به «اطلاعات تاق‌چه‌ای» را فراهم می‌سازد. بدین طریق که شما برای خود محافل پژواکی درست می‌کنید و در این محافل با کسانی که دیدگاه‌های مشترک دارید و عضو هویت تان است صحبت می‌کنید و مجبور نیستید دیدگاه‌های آن‌هایی را که مخالف تان است بشنوید.
در گذشته چنین نبود، بلکه چند رسانه و روزنامة محدود بود و همه جوانان – فارغ از ملاحظه قومیت و جنسیت شان – اطلاعات خود را در مورد رویدادهای روزمره از آن دریافت می‌کردند و مقالاتی از نویسندگان مختلف را در یک روزنامه می‌خواندند. اما حالا هر گروه در فیسبوک فقط دوستانی را دنبال می‌کند که هم‌فکر شان باشد. بدین طریق در جامعه یک قطب‌بندی اطلاعاتی به وجود می‌آید و حس جدایی آن‌ها از دیگران را تقویت می‌کند.
البته فیسبوک تنها در افغانستان چنین پیامدی نداشته، بلکه اکثر کشورهای دنیا از جمله ایالات متحدة آمریکا را نیز به سوی قطب‌بندی سوق داده است. جرد دایموند یکی از علل تعمیق قطبیت در جامعه آمریکا را همین اطلاعات تاق‌چه‌ای خوانده می‌گوید که «امروزه بخش اعظم آمریکایی‌ها از شبکه‌های اجتماعی مانند فیسبوک و تویتر استفاده می‌کنند. دو تن از دوستان من که دست بر قضا یکی دموکرات و دیگری جمهوری‌خواه است، جداگانه به من گفتند که چگونه حساب کاربری ایشان به مثابه غربال اطلاعاتی اصلی برای آنان عمل می‌کند. دوست دموکرات (که جوان است) مطالب خبری و نقدهایی را برای دوستانش در فیسبوک می‌فرستد و در جواب از ایشان مطالبی دریافت می‌کند، در حالی که آن عده را تا اندازه‌ای به خاطر دیدگاه مشترک انتخاب کرده است. وقتی کسی مطلبی با محتوای جمهوری‌خواهانه برای وی بفرستد، دوست من فرستنده آن مطلب را از دایرة دوستانش (فهرست دوستان در فیسبوک) حذف می‌کند.»
چرا دیدار حضوری با دیگری مهم است؟
در اوایل دهة ۱۹۶۰، زمانی که هنوز تلویزیون در مرحلة جنینی خود قرار داشت، مارشال مک لوهان اصطلاحی را وضع کرد به نام «دهکدة جهانی». منظور او از دهکدة جهانی این بود که پیشرفت فناوری‌های اطلاعاتی، جهان را به دهکدة کوچک تبدیل کرده و بدین طریق زمینة تماس‌های بیش‌تر و شناخت بیش‌تر میان افراد انسانی را فراهم می‌کند. بنابراین، دیگر کم‌تر نیاز به دیدارهای حضوری یا تماس چهره به چهره داریم.
اما تجربه جوامع بشری در دنیای امروزی نشان می‌دهد که ارتباطات آنلاین نمی‌تواند جای خالی دیدار چهره به چهره را پرکند:
1) کاهش اعتماد وسرمایه اجتماعی: رابرت پوتنام در کتاب «بولینگ‌بازی به تنهایی» از افول یا کاهش سرمایه اجتماعی در آمریکا صحبت می‌کند. سرمایه اجتماعی، یعنی داشتن روحیه تعاون، همکاری، مشارکت و اعتمادکردن به همدیگر.
او دلیل کاهش این روحیه را افزایش ارتباطات دیجیتال و افول دیدارهای چهره به چهره می‌داند. هر شهروند ایالات متحده آمریکا به گوشی‌های هوشمند و آیپد‌های دسترسی دارند که همیشه به دنیای دیجیتال متصل‌اند. آن‌ها از طریق گوشی شان آنلاین بازی می‌کنند، آنلاین تلویزیون می‌بینند و آنلاین با دیگران پیام تبادله می‌نمایند. گفته می‌شود هر چهار دقیقه یک‌بار به گوشی‌های هوش‌مند خود سر می‌زنند.
شاید بگویید که کاهش سرمایه اجتماعی عامل اقبال مردم به دنیای دیجیتال و پرهیز از دیدارهای حضوری است، نه بالعکس.
اما آن‌طوری که جرد دایموند از یک آزمایش طبیعی ناخواسته در کانادا سخن تاثیر دیجیتالی‌شدن زندگی بر کاهش سرمایه اجتماعی را نشان می‌دهد. «در یک دره در آن کشور، سه شهر کوچک وجود داشت که در این غیر صورت شبیه به هم بودند، ولی دست بر قضا یکی از آن‌ها از حوزة پوشش فرستنده تلویزیون کابلی، خارج بود. وقت آن شهر بالآخره توانست امواج تلویزیون را دریافت کند، شرکت در انجمن‌ها و سایر نشست‌ها در مقایسه با قبل از رسیدن تلویزیون، کاهش یافت و به میزان مشارکت در دو شهر دیگر نزدیک شد که از قبل تلویزیون داشتند.»
2) ترویج فحاشی و نفرت‌پراکنی: شما حتماَ متوجه شده‌اید که آدم‌های بسیار معمولی در شبکه‌های اجتماعی شخصیت‌های بزرگی را دشنام می‌دهند و فحش و ناسزا می‌گویند. در گذشته چنین نبود و یک‌سری نام‌ها حرمت داشت و مردم قدر دانش‌مندان و صاحبان تخصص را می‌دانستند. اما اکنون چرا فحاشی ترویج یافته است؟ چون شما در تماس‌های آنلاین با انسان‌ها نه به عنوان موجودات زنده، بلکه در قالب یک متن دیجیتالی روی یک صفحة دیجیتالی مواجهید. در حالی که اگر با کسی چهره به چهره دیدار داشته باشید، نزاکت را رعایت کرده و از فحش‌دادن او می‌پرهیزید. اما فحش دادن یک متن دیجیتالی روی صفحه دیجیتالی که آسان است. وقتی شما به فحش‌دادن در دنیای مجازی عادت کردید، در عالم واقعی نیز در مواجهه با دیگری دشنام می‌دهید و نفرت‌پراکنی می‌کنید.
3) شناختی که آدمی از دیگری در دیدار چهره به چهره به دست می‌آورد، از لابلای کتاب‌ها، دنیای دیجیتال و شنیدن از دیگران به دست آورده نمی‌تواند. در گذشته می‌گفتند که «شنیدن کی بود مانند دیدن؟»، و این را انسان‌شناسانی مانند مالینوفسکی نیز تایید می‌کنند. مالینوفسکی می‌گوید که برای شناختن دیگران نه تنها باید به دیدار آن‌ها بلکه بایستی در میان شان زندگی کرد. او به این نتیجه‌گیری هنگامی دست یافت که به یکی از نقاط باستانی جزایر تروبریاند رفت و آن‌جا وسط یک روستا، چادرش را علم کرد. او در این سفر دریافت که سفیدپوستانی که برای دهه‌های متمادی در این جزایر زندگی کرده بودند نه تنها دور از روستاییان محلی بودند، بلکه اطلاعاتی که در بارة بومیان ارائه می‌کردند نیز جز مشتی از مهملات و چرند و پرند چیزی دیگری نبوده است. به همین خاطر او تاکید می‌کند که برای شناختن دیگری باید به دیدارش رفت و میان آن‌ها زندگی کرد. به همین خاطر مالینوفسکی را بنیان‌گذار گزارش‌گری مردم‌شناسانه نیز می‌خوانند.
4) فلسفه گفتگویی: از تجربه کاپوشچینسکی سخن گفته شود این عصر، عصر امروز است. عصری است که بیش از چند صد ملیت وجود دارد و جهانی‌شدن نیز باعث گردیده است که با همدیگر بیش‌تر در تماس باشند. عصر مهاجرت‌ها و کوچ‌های جمعی است. در چنین عصری ما نیازمند گفتگو با دیگری هستیم. این گفتگو باید مستقیم صورت بگیرد. برای چنین عصری آن‌چه پاسخ‌گو است فلسفه گفتگویی یا فلسفه مواجهه تیخنر است. این فلسفه برای فعلا برای خود جا باز کرده و افرادی مانند بوبر، گابریل مارسل و امانویل لویناس بسط داده شده است. آن‌چه در این فلسفه روی آن تاکید می‌گردد، این فلسفه در اظهاراتی خلاصه می‌گردد که می‌گوید نزدیک‌ترین راه رسیدن به خدا «دیگری» است. چنین تلقی از دیگری نیز در دوران انسان‌انگارانه‌ای باستان ریشه دارد. یعنی دوره‌ای که هنوز مرز میان خدا و انسان مشخص نشده بود و خدا مانند انسان یا انسان مانند خدا تلقی می‌گردید.
او حتا ریشه فرهنگ میزبانی را در چنین تصوری انسان‌انگارانه از خدا می‌داند. او سخنی از سیپریان نوروید، شاعر لهستانی، در مقدمه کتاب اودیسه در باره دلایل مهمان نوازی اودیسه هنگام بازگشت از سفر را نقل می‌کند که می‌گوید: «نخستین تردیدی که در هر نگاه به هر سایل و یا مسافر گردان خارجی بروز می‌کرد، این بود که آیا او ممکن است خدا باشد یا نه؟ محال بود که میزبان کسی باشد بدون این‌که این پرسش از او مطرح نشود: این غریبه کیست؟ ولی دلیل پرسش نیز این بود که به ربوبیت او احترام گذاشته شود. این پرسش‌ها وقتی به حوزه زمینی فروغلتید، مهمان‌نوازی نام گرفت.»
در این تلقی، دیگری دشمن و مزاحم نه، در قامت خدا ظهور می‌کند و باید در خانه برویش گشوده گردد.
ژوندون و رادیو سرزمین هزار تپه در رواندا
یکی از چیزهای دیگری که باعث رادیکالیزه‌شدن قومیت در جوامع چندملیتی می‌گردد، تبلیغات رسانه‌های نفرت‌پراکن است. از نسل‌کُشی راواندا همه ما می‌دانیم. در میانة دهة ۱۹۹۰ در رواندا رادیو تلویزیونی بود به نام سرزمین هزارتپه، که از ۸ ژوئیه ۱۹۹۳ تا ۳۱ ژوئیه ۱۹۹۴ برنامه پخش می‌کرد. این ایستگاه رادیو تلویزیون، متعلق به هوتوها بود و توسط خویشاوندان رییس جمهور اداره می‌شد.
کسانی که در بارة نسل‌کشی رواندا پژوهش کرده‌اند، برای این رسانه نقش مهمی در کشتار رواندا قایل هستند. زیرا این رسانه سیلی از تبلیغات سیاسی را علیه توتسی‌ها راه انداخته بود که به ترس و نفرت از آن‌ها دامن می‌زد: “آن‌ها می‌خواستند هوتوها را به بردگی بکشانند. آن‌ها متقلب هستند؛ باید از کسب و کار، تحصیل و زندگی عمومی حذف شوند.” و پس از سقوط هواپیمای هابیارمانا، این رسانه آغاز کرد به تحریک مردم به کشتار توتسی‌ها: “این گورها کاملا پر نشده‌اند. چه کسی به ما کمک می‌کند آن‌ها را پر کنیم؟” و “تا روز ۵ مه، کشور باید کاملا از توتسی‌ها پاک‌سازی شود.” و “اشتباه سال ۱۹۵۹ را تکرار نمی‌کنیم. کودکان نیز باید کشته شوند.” (۳۱) تبلیغاتی که اقوام را در آن کشور به جان هم انداخت و فاجعه آفرید.
متاسفانه شماری از رسانه‌ها در افغانستان از جمله تلویزیون ژوندون نیز نقش این رادیو را در نفرت‌پراکنی قومی ایفا می‌کردند. ژوندون یکی از تلویزیون‌های خصوصی بود که توسط اسماعیل یون مشاور فرهنگی شورای امنیت رییس جمهور کرزی راه‌اندازی شده بود. اساس کار این رسانه را تحریک خشم پشتون‌ها تشکیل می‌داد و سیاست نشراتی‌اش به گونه‌ای تنظیم شده بود که در میان این قوم حس قربانی‌شدگی را ترویج کند. از تریبون این رسانه‌ها به اقوام غیرپشتونی فحش و دشنام داده می‌شد و آن‌ها ملیت‌های مهاجری خوانده می‌شدند که یا باید سیادت قومی پشتون‌ها را بپذیرند و یا کشور را ترک بگویند. نشرات این رسانه باعث گردید که حس تنفری عمیقی میان اقوام کشور به وجود بیاید و آن‌ها همدیگر را به چشم دشمن بنگرند. من امروزه هنگامی که سرکوب و ستم طالبان بر اقوام غیرپشتونی – به ویژه بر پنجشیریان را که می‌نگرم، تبلیغات دیگرستیزانه آن تلویزیون به یادم می‌آید. آیا جنگ‌جوی طالب که دست‌های بلال پنجشیری را بسته کرده و تیرباران می‌کرد، متاثر از تبلیغات تلویزیون نبود؟
من فکر می‌کنم اگر روزی افغانستان صاحب یک نظام عادل و دارای قانون اساسی گردد، باید مسوولان این تلویزیون در یک دادگاه علنی به اتهام نفرت‌پراکنی قومی و زمینه‌سازی برای نسل‌کشی اقوام غیرپشتونی توسط طالبان محاکمه شوند.
رهبران قومی و فقدان اپوزیسیون دموکراتیک
البته غیرمنصفانه است اگر از نقش رهبران سیاسی و تکه‌داران قومی در تعمیق قطبیت در افغانستان چشم‌پوشی کنیم. رهبران تنظیمی و تیکه‌داران قومی تاجیک و ازبیک و هزاره نیز علی رغم این‌که کوچک‌ترین اعتقادی به ارزش‌هایی که عنوان می‌کردند نداشتند، اما برای حفظ قدرت و ثروت بادآورده خود هر از گاهی به سنگر قومیت پناه می‌بردند و با استفاده ابزاری و عوام‌فریبانه از احساسات مردم، سخن‌رانی‌های تند و آتشین انجام می‌دادند. این‌ها تا در قدرت می‌بودند یار گرمابه و گلستان فاشیسم و از جملة مبلغان دو آتشة وحدت ملی می‌بودند، اما به مجردی این‌که از قدرت کنار زده می‌شدند به تبلیغات قومی روی آورده و هر کدام یک میلیوسویچ دیگر در قوم‌گرایی می‌گردیدند.
نقش این رهبران نیز در تعمیق قطبیت قومی در افغانستان کم‌تر از نقش غنی و تلویزیون ژوندون نیست. متاسفانه آن‌چه که باعث شده بود تا مردم فریب شعارهای این رهبران را بخورد و در دامن آن‌ها سقوط کند، نبود یک اپوزیسیون دمکراتیک بود. اپوزیسیونی که به جای مبارزات بیولوژیک و تباری، باید برنامه‌های دموکراتیک و رهایی‌بخش ارایه می‌کرد.
تجربه‌های تاریخی ثابت ساخته که در هر جامعه‌ای که اپوزیسیون دموکراتیک وجود نداشته باشد، مردم در دامن ملی‌گرایی سقوط می‌کنند.
نمونه‌اش کشور یوگوسلاوی سابق است. یوگوسلاوی سابق کشوری بود با مردمانی از شش ملیت، سه مذهب و سه زبان. برای مدت چهل و پنج سال در کنار یک‌دیگر به صورت مسالمت‌آمیز ‌زیستند، با همدیگر پیوندهای خویشاوندی برقرار کردند و در یک مدرسه درس خواندند. با فروپاشی کمونیسم، توقع این بود که یوگوسلاوی به جهان آزاد بپیوندد و صاحب یک رژیم مردم‌سالار شود. مشکل اما این بود که، به قول اسلاونکا دراکولیچ، از قبل یک اپوزیسیون دموکرات وجود نداشت. به همین خاطر، شماری از رهبران ملی‌گرا در جمهوریت‌های یوگوسلاوی پیشین ظهور کردند و ملی‌گرایی جای خالی کمونیسم را پُر کرد. رهبران ملی‌گرا با سخنرانی‌های آتشین خود ملیت‌ها را به جان همدیگر انداختند که در نتیجه یوگوسلاوی تجزیه شده و ۲۰۰ هزار نفر به جرم ملیت کشته و دو میلیون نفر آواره گردیدند.
دموکراسی بدون دموکرات‌ها
خوب به یاد دارم من در نوشته‌هایی که در آن سال‌ها در نقد سیاست‌های حکومت می‌نوشتم، گاهی میان «جمهوری اسلامی افغانستان» با «جمهوری وایمار» در آلمان مقایسه می‌کردم.
«جمهوری وایمار» جمهوری فدرالی بود که پس از جنگ جهانی اول تاسیس و در سال‌های ۱۹۱۸ تا ۱۹۳۳ در آلمان حاکم بود. یکی از عواملی که باعث فروپاشی این جمهوری و سقوط آلمان به دامن نازیسم شد، رادیکالیزه‌شدن فرهنگ سیاسی و قطب‌بندی عمیق جناحی در آن کشور بود.
هندریک تس، که کتابی زیر عنوان «دموکراسی بدون دموکرات ها» نوشته است، می‌گوید نظام جمهوری وایمار که در اساس یک جمهوری مصلحتی بود، بعدها به دست کسانی افتاد که هیچ مصلحتی را برای بقای جمهوری به رسمیت نمی‌شناختند و هر کس روی مواضع افراطی خود تأکید می‌کرد. «پرهیزکاری خشک در عقیده، والاترین وفاداری یک حزب بود، و هر مصالحه‌ای کمابیش به منزله خیانتی پنداشته می‌شد.»
او هم‌چنان می‌افزاید که چهره‌های سازش‌گر و مصلحت‌گرا که حامیان جمهوری بودند، از سوی افکار عامه به خیانت و خنجرزدن از پشت متهم می‌شدند و همه‌روزه بر آمار حامیان چپ و راست افراطی افزوده می‌شد و گرایش میانه، منزوی‌تر می‌شد و سرانجام این‌که سخن به جایی رسیده بود که احزاب عضویت پارلمان را برای تخریب جمهوری می‌خواستند، نه بقایش. مثلاً اعضای حزب کمونیست آلمان می‌گفتند: «ما در پارلمان هیچ کاری نمی‌کنیم، بلکه از آن تنها برای تهییج‌گری (آژیتاسیون) و برای فروپاشی دستگاه‌های حکومتی و منطقه‌ای نظام بورژوایی بهره می‌بریم.» در مقابل، گوبلز از نماینده‌گان راست افراطی نیز می‌گفت: «من عضو مجلس رایش نیستم، من صاحب حق مصونیتم؛ صاحب بلیت مجانی‌ام. مجلس رایش به ما چه ربطی دارد؟ ما با پارلمان هیچ کاری نداریم.» هندریک تس، به همین خاطر نام جمهوری وایمار را دموکراسی بدون دموکرات‌ها می‌گذارد. … و چنین بود که جمهوری وایمار فرو پاشید و قدرت به دست هیتلر افتاد.
حکومت آلنده در شیلی
یکی از جمهوری‌های دیگری که در تاریخ معاصرتر در اثر قطب‌بندی شدید با کودتا مواجه شد و فروپاشید، حکومت آلنده در شیلی بود.
آلنده یک مارکسیست شناخته‌شده و یکی از بنیان‌گذاران حزب سوسیالیست شیلی بود. او پیش از آن‌که به ریاست جمهوری برسد، در ۳۱ سالگی وزیر بهداشت شیلی شد. و در سال‌های ۱۹۵۲ و ۱۹۶۸ در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرد، اما هر بار با فاصله‌ای بسیار از رقبا شکست خورد. تا این‌که در سال ۱۹۷۰ با ۳۶ درصد آرا به پیروزی رسید.
علی رغم آرایی اندکی که در انتخابات کسب کرده بود، وقتی بر مسند ریاست جمهوری تکیه زد، به یک سری اقدامات تندورانه‌ای متوسل شد که ارتش، جناح راست و کشورهای بزرگ از جمله ایالات متحده آمریکا را نگران کرد.
یکی از این اقدامات، اعلام تصمیمش مبنی بر تاسیس دولت مارکسیستی در شیلی بود. در حالی که تاسیس چنین دولتی نه تنها برای جناح راست و ارتش بلکه حتا برای آمریکا نیز قابل پذیرش نبود. زیرا آمریکا به تازه‌گی توانسته بود بحران موشکی کوبا را مهار کند و به همین خاطر اجازه نمی‌داد در منطقه یک حکومت مارکسیستی دیگری تاسیس شود که شوروی بتواند با استفاده از آن درد سری دیگری برایش درست کند. در همین حال، رییس جمهور آلنده بدون در نظر گرفتن مصلحت‌های منطقه و کشورش، از فیدل کاسترو دعوت کرد که به شیلی بیاید. او هم‌چنان اسلحه‌ای را که کاسترو برایش تحفه داده بود، در همه جا با خود حمل می‌کرد.
این عوامل در کنار یک سری عوامل دیگر که ریشه در برنامه‌های اقتصادی آلنده داشت، جامعه سیاسی شیلی را به شدت دوقطبی ساخت تا سرحدی که هواداران دو طرف به خیابان‌ها برآمدند. طرفداران آلنده از حزب سوسالیست شروع کردند به توزیع اسلحه میان شان. و جناح راست نیز مظاهرات خیابانی راه انداخته و حکومت را به کودتا تهدید کردند. نتیجه این قطب‌بندی این شد که ارتش به حمایت سی آی ای کودتا کرد و حکومت نظامی پینوشه روی کار آمد. حکومتی که در همان ۱۰ روز نخست هزاران مارکسیست را به دو استدیوم ورزشی در سانتیاگو فرستاده، بازجویی و شکنجه کرده و به قتل رساند.
پیامد مصالحه‌ناپذیری در اندونزی
البته پیش از شیلی تجربه اندونزی نیز داریم. اندونزی در اول اکتبر ۱۹۶۵ شاهد کودتای نافرجامی توسط کمونیستان بود که در همان روز توسط سوهارتو یکی از جنرالان ارتش سرکوب شد. به دنبال این کودتا، نظامیان از ۵ اکتبر به بعد به دست‌گیری کمونیستان و اعضای خانواده‌های شان شروع کردند. کشتار فوق‌العاده‌ای راه افتاد. در مورد تعداد قربانیان نمی‌توان با قطع یقین سخن گفت. بیش‌ترین تخمین‌ها حاکی از کشتار دو میلیون نفر است، اما یکی از اعضای کمیسیون حقیقت‌یابی که بعدها توسط رییس جمهور سوکارنو تشکیل شد، تعداد قربانیان را نیم میلیون نفر می‌خواند. روش کشتار نیز البته ساده بود: «قربانیان را یک به یک با ساطور و سایر سلاح‌های سرد می‌کشتند و یا خفه می‌کردند.»
آن‌چه باعث این قتل عام و بزرگ‌ترین جنایت بشری در تاریخ اندونزی گردید، شکست آن کشور در ایجاد مصالحة سیاسی میان کنشگران عرصة سیاست آن کشور بود. در دهه ۱۹۶۰ یک جنگ قدرت پیچیده میان سه جناح عمده در اندونزی جریان داشت. این سه جناح عبارت بودند از: ۱) سوکارنو، بنیان‌گذار اندونزی و رییس جمهور آن کشور؛ ۲) ارتش؛ ۳) حزب کمونیست اندونزی. هر کدام این سه جناح متاسفانه به یک راه متفاوتی روان بودند. اگرچه قدرت سوکارنو مبتنی بر ایتلاف با ارتش بود، اما او آهسته آهسته داشت به حزب کمونیست نیز نزدیک می‌شد تا از نیروی آن‌ها برای تضعیف ارتش استفاده کند. حزب کمونیست نیز از این فرصت استفاده کرده به نفوذ در درون ارتش ادامه داد. ارتش میان سه جناح تقسیم شد و کودتای نافرجامی صورت گرفت که در پایان باعث قتل عام خطرناک گردید.