یک کلمه

دسته: تحلیل
نویسنده: معراج احمد
1404/02/02
9:53 ق.ظ
بازدید: 34

پایگاه خبری تحلیلی روایت : «یک کلمه» نام کتابی است که میرزا یوسف‌‌خان تبریزی -مستشارالدّوله-، یکی از روشن‌فکران ایرانی، ظاهراََ در روزگار پیش از انقلاب مشروطیت نوشته که از سوی کسانی، نخستین سندِ نوشتاریِ آغاز مدرنیته در ایران نیز خوانده شده‌است. می‌گویند، نویسنده هنگام نوشتنِ این کتاب کوچک در فرانسه می‌زیسته است، و همین زیستن و بودن در مغرب‌زمین -هرچند در حدّ مشغولیت رسمیِ دولتی- و مواجهه با آن دیار سبب گشت که او از یک‌سو به‌واکاوی ریشه‌ها و علّت‌های توسعه‌ای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی غرب بپردازد، و از دیگر سو، متناسب با دانش و دریافت خویش به‌آسیب‌شناسیِ ایرانِ آن‌روزگار همّت به‌کار ببندد. مستشارالدوله، از خلال پژوهش‌ها و تاملات خویش بدین رسیده بود که آن‌چه موجب درخشش و آبادی و شکوفاییِ مادّیِ فرنگ است، همان «یک کلمه» است و همین‌‌سان، ویرانی و پس‌مانده‌گیِ ایران آن‌‌ عصر -در سنجش با مغرب- هم‌چنان در همان «یک کلمه» نهفته است، و آن یک کلمه چیزی نیست مگر «قانون». پیدایش و پخته‌شدن و پای‌گرفتن همان یک کلمه، یعنی قانون است که غرب را بدان‌‌پایه بالا بُرده، و باز نبودِ و خواری و گُم‌گشتگیِ «قانون» است که موجب چنین روزگار نامطلوبی برای ایران و اهالی آن گشته است. بنابراین، آن‌چه میرزا یوسف‌خان برای برون‌رفت ایران پیش می‌نهاد، ضرورتِ ایجاد و «حاکمیّت قانون» بود که آن‌را سرنوشت‌ساز و موجب دگرگونیِ چشم‌گیر و زیر و زبرکننده یافته بود.

«یک کلمه» نام کتابی است که میرزا یوسف‌‌خان تبریزی -مستشارالدّوله-، یکی از روشن‌فکران ایرانی، ظاهراََ در روزگار پیش از انقلاب مشروطیت نوشته که از سوی کسانی، نخستین سندِ نوشتاریِ آغاز مدرنیته در ایران نیز خوانده شده‌است.
می‌گویند، نویسنده هنگام نوشتنِ این کتاب کوچک در فرانسه می‌زیسته است، و همین زیستن و بودن در مغرب‌زمین -هرچند در حدّ مشغولیت رسمیِ دولتی- و مواجهه با آن دیار سبب گشت که او از یک‌سو به‌واکاوی ریشه‌ها و علّت‌های توسعه‌ای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی غرب بپردازد، و از دیگر سو، متناسب با دانش و دریافت خویش به‌آسیب‌شناسیِ ایرانِ آن‌روزگار همّت به‌کار ببندد.
مستشارالدوله، از خلال پژوهش‌ها و تاملات خویش بدین رسیده بود که آن‌چه موجب درخشش و آبادی و شکوفاییِ مادّیِ فرنگ است، همان «یک کلمه» است و همین‌‌سان، ویرانی و پس‌مانده‌گیِ ایران آن‌‌ عصر -در سنجش با مغرب- هم‌چنان در همان «یک کلمه» نهفته است، و آن یک کلمه چیزی نیست مگر «قانون». پیدایش و پخته‌شدن و پای‌گرفتن همان یک کلمه، یعنی قانون است که غرب را بدان‌‌پایه بالا بُرده، و باز نبودِ و خواری و گُم‌گشتگیِ «قانون» است که موجب چنین روزگار نامطلوبی برای ایران و اهالی آن گشته است. بنابراین، آن‌چه میرزا یوسف‌خان برای برون‌رفت ایران پیش می‌نهاد، ضرورتِ ایجاد و «حاکمیّت قانون» بود که آن‌را سرنوشت‌ساز و موجب دگرگونیِ چشم‌گیر و زیر و زبرکننده یافته بود.
به‌گمان من، نه‌تنها آبادانی و ویرانیِ ایران، بلکه فراز و فرود و پستی و بلندیِ هر سرزمین و قومی در گرو «یک کلمه»‌ای خاصّی هست. به‌سخن دیگر، هر کشوری «یک کلمه»‌ خویش‌ را دارد. این‌که آن یک کلمه چیست، از کشوری تا کشوری و از قومی تا قومی دیگر بیش‌وکم تفاوت می‌کند، و یافتن و تشخیصِ آن بر عهده‌ای اهالیِ آن و مخصوصاََ صاحب‌نظران و دانش‌مندان آن آب‌وخاک است.
آشناییِ اجمالی با تاریخ معاصر سرزمین ما می‌نماید که این کشور نیز چنان سرگذشتی نداشته‌است که آدمی آگاه و فرهیخته بتواند به‌راستی بدان فخر ورزد و دل‌ خوش کند. به‌ویژه، در گذر پنج‌دهه‌ای اخیر یک‌سر در خاک‌وخون غلتیده و روی آرامی و روز خوش ندیده و آب خوش از حلق‌اش فرو نرفته است. اکنون «مسئله»‌ و پرسش این‌است که آن «یک کلمه»‌‌ای «ما» کدام است که در گذر پنجاه‌سال، هنوز بدان دست‌ نیافته‌ایم؟ نه این‌همه به‌اصطلاح «استقلال» و مبارزه و «جهاد» و ستیزه با بیگانگان توانست گره از کار فروبسته‌ای ما بگشاید، و نه پیمان‌بستن و دست‌دادن با آن‌ها را یارای آن بود که بر این زخم‌ها مرهمی بنهد. هرچه بر ما آمد، بر این جراحت افزود، لیک اندکی هم نکاست. به‌محض این‌که از چنگال جهان‌خواری به‌اصطلاح «رهایی» یافتیم، چونان مستان و جنون‌زده‌گانی نعره‌ای «آزادی» سر کشیدیم، اما دیری نگذشت که به‌چنگال اژدهایی دیگر فرو رفتیم و همین‌سان، بار دیگر به‌همان نقطه‌ که بودیم رسیدیم: « سرگشته چو پرگار دویدیم همه عُمر/ آخر به‌همان نقطه که بودیم رسیدیم».
عوّام و بلکه حتّا کثیری از خواص ما آن‌گاه که به‌زعم خود زبان به‌علّت‌یابیِ ویرانیِ دیرپایِ وطن می‌گشایند، اغلب بر دراز‌دستی‌های بیگانگان و نابه‌کاریِ حاکمان و سیاست‌پیشه‌گان و ناکارآمدی نظام‌های سیاسی و اقتصادی و قوم‌گرایی و تعصّب مفرط قومی و طرز تلّقی از دین و نحوه‌ای دین‌داری انگشت می‌نهند، اما به‌گمان من هر یک این تشخیص‌ها بهره‌ای از حقیقت و درستی دارند، لیگ هیچ‌یک به‌گونه‌ای مطلق «حقیقت» و «درست» نیستند.

اکنون، گپ این است که فروکاستن علّت‌های «توسعه» یا عقب‌مانده‌گی جوامع به‌یک یا دو علّت ویژه، خود خطاست و برخاسته از قلّت دانش و نگاه کوته و نظر سطحی؛ لیک باز می‌توان مدّعی شد که می‌‌توان خاستگاه و ریشه کثیری از بیماری‌ها و مشکلات را در یک علّت کلان و اصلی یا همان «یک کلمه» یافت. چنان‌که پیش‌تر آمد، یک کلمه‌ای را که میرزا یوسف‌خان موجب رکود ایران عهد پیش از انقلاب مشروطیت دریافته بود، «قانون» بود؛ اما به‌دریافت من، پیدایش و حاکمیّت قانون خود در گرو یک «یک کلمه»‌ای بنیادی‌تر دیگری است که در نبود آن نه‌تنها «قانون» روی نمی‌نماید، بلکه اساساََ امکان و بسترِ پیدایش هرگونه زمینه برای قانون هم سدّ و ممتنع می‌گردد.
بدین‌ باورم که «یک کلمه‌» ما که سخت بدان محتاج‌‌ایم، چیزی نیست جز «سواد» و «دانش» و یا همان مفهوم کلّیِ «علم». حقیقت تلخ این است که دیری‌است در سرزمین ما -گذشته از چند ذهن به‌نسبت آگاه و دلِ روشن-، دیگر بی‌‌هیچ مبالغه‌ای، یک‌سره جهل مطلق فرمان می‌راند و نادانی یکه‌تازه میدان است، گرچه به‌نوبت رنگ و چهره عوض می‌کند. هر طائفه که به‌گستره‌ای این سرزمین با چشمی گشاده بنگرد، در می‌یابد که «جهل» علّت‌العلل ویرانی ماست و بیماریِ سرطان‌گونه‌‌ای که به‌گونه‌ای روزافزونی ریشه می‌دواند و بیش‌تر از پیش در خاک ما رخنه می‌کند.
ظاهراََ، این سخن نوعی سخن ساده و سطحی و عادی جلوه می‌کند و تکرار مکررات؛ چراکه همه‌گان بیش‌وکم -حداقل با زبان اعتراف بدان می‌کنند که جهل ام‌الفساد است-، اما درد اصلی آن است که وجود «جهل» و ضرورت «دانش» هم‌چنان برای ما، یعنی عموم ساکنان ما هم‌چون دردِ کُشنده و بلای ویران‌گری پذیرفته و شناخته نشده و به‌معنای واقعی تبدیل به یک «مسئله» و «‌درد» ملموس عمومی که ذهن و روان همه‌ای ما را بخراشد و بیازارد، نگشته است. اگر با وجودِ لاف‌های گزاف و سخنان متوهّمانه و سه استقلال در گذر یک سدّه‌ای اخیر، هم‌چنان به‌استقلال به‌معنای واقعی دست نمی‌یابیم، و اگر در قرن بیست‌ویک، از این قرن -جز به‌لحاظ تقویمی- هیچ بهره‌ای نداریم، و اگر در پنجاه‌سال پنج نظام سیاسی با مرام و اندیشه‌های مختلف را از خاور و باختر وام می‌کنیم، و یا اگر برای این امر گاهی دست به‌انبان تاریخ خویش هم می‌بریم و به‌کار می‌بندیم و هیچ فایدتی حاصل نمی‌کنیم، و اگر دهه‌هاست چون بیابان‌گردانی از این مُلک بدان مُلک آواره و در به‌در ایم و اگر هیچ نگاهی به این‌سو و آن‌سوی عالم نمی‌افکنیم و پند و عبرتی نمی‌گیریم، و اگر هم‌چنان زن را حقیر و خوار و ناچیز می‌شماریم و تا کنون نمی‌توانیم با او به منزله‌ای یک «انسان» کنار بیاییم و اگر با این‌همه خانه‌خرابی اندکی نیز درنگ نمی‌کنیم و سر در گریبان خویش فرو نمی‌بریم و اگر هر روزی سرنوشت و زنده‌گی و «انسانیّت» ما از دست غولی به‌قلتبانی و از قلبتبانی به‌غولی دیگر می‌افتد و خود چون گوسپندانی به‌پیشِ چوپان و مُرده‌ای به‌پیشِ غسّال می‌شویم، و اگر هنوز در عصر «دولت-ملّت»، نه ملّت شده‌ و نه با مفهوم دولت-ملّت آشتی کرده و نه برخوردار از دولت می‌شویم و از میان سایر الگو‌های سیاسی نه با «خلافت» کنار می‌آئیم و نه «سلطنت» را می‌پذیریم و از این‌دست، همه از آن‌روست که «جهل» در این خاک سخن اوّل و آخر را می‌زند و جهل را بر صدر نشانده‌ایم و علمِ بی‌چاره است که ارج و عزّتی در چشمان ما نمی‌یابد و پیوسته هموست که فرو کوفته می‌شود و چون چنین است، نمی‌دانیم که ما کیستیم و چه می‌گوئیم و چه می‌خواهیم و در کدام جهان به‌سر می‌بریم.
تاریخ زنده‌ای ما می‌گوید که باز اگر حتّا عالم و آدم به‌پا برخیزند و از تهی دل و خلوص نیّت برای آبادانیِ ما به‌جان بکوشند، و اگر برترین نظام‌های سیاسی و اقتصادی را برای ما بیاورند و اگر ده‌ها و صدها حاکم با مُرام و آرمان‌های مختلف زمام امور را به‌دست بگیرند، و زیباترین دانشگاه‌ها و بزرگ‌ترین مسجدها و مدرسه‌‌ها بنیان‌ گذاشته شوند و اگر از سپهر کشور زر و ثروت چونان باران باریدن گیرد، لیک تا روز و روزگاری ما که «خود» برای تغییر به‌پا نخاسته‌ و همّت نکرده و به‌سان عاشق جان‌سوخته و دل‌فکاری در پیِ معشوق گم‌گشته‌ای خویش که همان علم و دانش و تعلیم و تربیت است، روانه نگشته‌ایم، هرگز روی روز خوش را نخواهیم دید، و حتّا به‌عکس، هر ارزش و آرمان و الگو و روش پاک و مقدس و زیبا را هم با «جهل» خویش هم خواهیم آلود، و هرچه برخورداری است را از کف خواهیم باخت. کوتاه سخن این‌که درد ما جهل است و آن «یک کلمه»ای رهایی‌بخش ما «دانش» است، و به‌‌سخن عبدالکریم سروش «آبادی و آزادی در گرو آگاهی‌ است»…

نوشته های مرتبط :