تاجیک‌ها عمدتاً در تاجیکستان، اوزبیکیستان و افغانستان ساکن هستند، اما تحقیقات اخیر نشان داده است که جمعیت قابل توجهی از آنها در پاکستان نیز وجود دارند. افزون بر این، یک اقلیت تاجیکان در غرب چین نیز زندگی می‌کنند و برخی ممکن است در این زمینه به ایران نیز اشاره کنند. با این حال، تاجیکستان تنها کشور مستقلی در جهان است که رسماً نام قومی “تاجیک” را دارد، و به همین دلیل، مناسب‌ترین نقطه برای بررسی این موضوع محسوب می‌شود.
تاجیکستان در اصل یکی از ساخته‌های اتحاد جماهیر شوروی بود که از استان ترکستان متعلق به روسیه تزاری بر اساس سیاست ملیت‌های شوروی در سال ۱۹۲۲ ایجاد شد. این سیاست به دنبال شکل دادن به هویت‌های ملی بر مبنای عوامل فرهنگی و قومی به‌طور علمی تعیین‌شده بود تا واحدهای ملی و خودمختار محلی تثبیت شوند. این واحدها طوری طراحی شده بودند که در عین نمایندگی ملت‌های تشکیل‌دهنده خود، به‌طور مؤثر در اتحاد جماهیر شوروی ادغام شوند. اگرچه عوامل متعددی بر این روند تأثیر گذاشتند، ما در اینجا از آنها دوری کرده و به موضوع اصلی متمرکز خواهیم ماند.
همانند دیگر واحدهای سیاسی شوروی، سیاست مربوط به جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان تصریح می‌کرد که هر زبانی که در این منطقه صحبت شود، به‌عنوان “تاجیکی” طبقه‌بندی شده و گویشوران آن به‌عنوان تاجیک شناسایی شوند. در این سرزمین، زبان‌های محلی کوچکی از گروه ایرانی شرقی وجود داشتند که مهم‌ترین آنها زبان‌های پامیری (یا سَکایی) بودند. این زبان‌ها شامل ونجی، یزغلامی، شُغنانی، اورُشوری، روشانی، خُفی، بَرتَنگی، سَریکُلی، سنگلیچی، اشکاشمی، یِدغَی و مُنجی بودند.
در گذشته، دو زبان عمده ایرانی شرقی غیر پامیری در منطقه‌ای که امروزه تاجیکستان نامیده می‌شود، رواج داشتند: سُغدی و باختری. هر دوی این زبان‌ها امروزه تقریباً منقرض شده‌اند. زبان سُغدی عمدتاً جای خود را به یَغنابی داده است که هنوز در یک منطقه ی در سُغد صحبت می‌شود، در حالی که زبان باختری (یا آریا) در میان پشتو و سایر زبان‌های پامیری جذب شده نابود شد. ګفتنی است که فارسی نو نسبتاً تازه به منطقه‌ای که امروزه تاجیکستان نامیده می‌شود، معرفی شده است. اگرچه امروزه زبان غالب است، اما این زبان حدود ۱۱۰۰ سال پیش توسط سامانیان به این منطقه آورده شد. این امر به این معنا نیست که مناطق کلیدی مانند سُغد و باختر هرگز از حوزه فرهنگی و سیاسی ایرانی جدا بوده‌اند؛ برای مثال، باختر یکی از ساتراپی‌های مهم امپراتوری هخامنشی بود که در عین حال تا حدودی خودمختاری منطقه‌ای خود را حفظ کرده بود.
زبان پشتو، که زبان قومی پشتون‌های افغان محسوب می‌شود، از نظر فنی بزرگ‌ترین زبان گروه پامیری و بزرگ‌ترین زبان ایرانی شرقی به شمار می‌رود. با این حال، این زبان در تاجیکستان امروزی یا در منطقه پامیر صحبت نمی‌شود، بلکه بیشتر در جنوب و جنوب شرقی افغانستان و همچنین در پاکستان رواج دارد. این زبان به دلیل منشأ سکایی خود “پامیری” نامیده شده است، اگرچه زبان‌های پامیری دیگر که در منطقه صحبت می‌شوند، از نظر طبقه‌بندی با آن تفاوت دارند.
در سرزمین دولت-ملت و مدرن افغانستان، جمعیت بزرگی از تاجیک‌ها زندگی می‌کنند. این کشور نام خود را از این واقعیت گرفته که توسط قبایل افغان دُرّانی و کنفدراسیون‌های هم‌پیمان آنها تأسیس و اداره شده است. اگرچه دُرّانی‌ها هویت افغانی خود را حفظ کرده بودند، اما از لحاظ تاریخی زبان و فرهنگ فارسی را بر پشتو ترجیح می دادند. با این حال، در طول یک قرن گذشته، حاکمان دُرّانی کابل و قندهار برای اهداف تبلیغاتی سیاسی، پشتو را به‌عنوان نمادی مهم از دولت افغانستان مطرح کردند.
شایان ذکر است که سیاست‌های ملیتی اعمال‌شده در تاجیکستان شوروی کاملاً محدود به آن قلمرو بود و هیچ معادلی در افغانستان نداشت. در افغانستان، تاجیک‌ها به‌طور کلی به‌عنوان “فارسیوان” یا فارسی‌زبان شناخته می‌شوند. این تمایز در سال‌های اخیر حتی آشکارتر شده است، به‌ویژه در دوران طالبان و همچنین جمهوری تحت حمایت آمریکا که از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ وجود داشت.
با در نظر گرفتن این منطق، بر اساس شناسه های رسمی طبقه‌بندی در تاجیکستان، می‌توان پشتو را نیز یک زبان تاجیکی شمرد—و پشتونها ؟؟
تحقیقات اخیر نشان داده است که جمعیت قابل توجهی از تاجیک‌های پشتوزبان در شرق افغانستان مانند کنرها، لغمان، نورستان و ننګرهار و پاکستان حضور دارند. دلایل آنها برای پذیرش زبان پشتو با ریشه‌های احتمالی پامیری/سکایی متفاوت است، اما فعلاً به این موضوع نخواهیم پرداخت.
به‌طور خلاصه، تعریف اصطلاح “تاجیک” و معیارهای شمول آن در سه منطقه اصلی که این نام به کار می‌رود، تفاوت‌های قابل توجهی دارد. از یک سو، گویشوران زبان‌های پامیری قرار دارند و از سوی دیگر، نقش مرکزی زبان فارسی در هویت تاجیکی مطرح است. پیش از آنکه هرگونه مفهوم وحدت—سیاسی یا فرهنگی—قابل بررسی باشد، این تمایزها باید به‌طور رضایت‌بخش مورد مطالعه قرار گیرند. این تفاوت‌ها بازتابی از فرآیندهای تاریخی متعددی هستند که مناظر فرهنگی و سیاسی این مناطق را شکل داده‌اند. با این وجود، این مسائل اکنون نیازمند بررسی هم‌زمان و فعال هستند.
جالب است که دَردها (چترالی‌ها و گِلگِتی‌ها)، که در مناطق جنوبی همجوار با بدخشان ساکن هستند، تمامی اقوام ایرانی‌تبار منطقه، از جمله پشتونها و تاجیک‌ها را “تاجی” می‌نامند.
