پدر ادبیات عرفانی فارسی؛ سنایی غزنوی و نجم الدین رازی «بخش ۱۳»

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/10/18
11:18 ق.ظ
بازدید: 19

پایگاه خبری تحلیلی روایت : نجم الدین رازی معروف به نجم‌دایه ( ۵۷۳ ــ ۶۵۴) که در ری به دنیا آمد و در بغداد در گذشت و صاحب آثار ارزشمندی است: مرصاد العباد، تفسیر بحر الحایق، منارات السائرین، مرموزات اسدی، رسالة الطیور، رسالۀ عقل و عشق، سراج القلوب، حسرت الملوک، و تحفة‌الحبیب و اشعاری که از او بجا مانده، نشان دهنده تأثیر‌پذیری فراوان از او سنایی است. با مطالعۀ آثار او روشن می‌گردد که یکی از شاگردانِ با واسطۀ سنایی به شمار می‌آید، گویی اغلب اندیشه‌های خود را از او گرفته و در اصول و فروع همان افکار سنایی را ارائه داده است. البته شیخ او مجدالدین بغدادی بوده و به سلسلۀ کبرویه منسوب است که با فخر رازی، نجم الدین کبری، شیخ محمد کوف، شهاب الدین سهروردی، مولوی، صدرالدین قونوی و اوحد الدین کرمانی روابطی قابل مطالعه دارد.

نجم الدین رازی معروف به نجم‌دایه ( ۵۷۳ ــ ۶۵۴) که در ری به دنیا آمد و در بغداد در گذشت و صاحب آثار ارزشمندی است: مرصاد العباد، تفسیر بحر الحایق، منارات السائرین، مرموزات اسدی، رسالة الطیور، رسالۀ عقل و عشق، سراج القلوب، حسرت الملوک، و تحفة‌الحبیب و اشعاری که از او بجا مانده، نشان دهنده تأثیر‌پذیری فراوان از او سنایی است. با مطالعۀ آثار او روشن می‌گردد که یکی از شاگردانِ با واسطۀ سنایی به شمار می‌آید، گویی اغلب اندیشه‌های خود را از او گرفته و در اصول و فروع همان افکار سنایی را ارائه داده است. البته شیخ او مجدالدین بغدادی بوده و به سلسلۀ کبرویه منسوب است که با فخر رازی، نجم الدین کبری، شیخ محمد کوف، شهاب الدین سهروردی، مولوی، صدرالدین قونوی و اوحد الدین کرمانی روابطی قابل مطالعه دارد.
ملک الشعرای بهار نوشته: « نجم دایه شعر به سبک سنایی می‌گوید و اگر چه شعرش به استحکام متقدمان نیست، اما در دقایق شعر فارسی استاد است»[۱] به ویژه « یک مثنوی هفده بیتی نیز از اشعار او در مرصاد العباد آمده که شباهت تام به شیوۀ سخن سنایی غزنوی در حدیقة الحقیقة دارد»[۲] در مرصاد العباد ۴۵۵ بیت فارسی آمده که ۱۷۵ بیت آن از خود نجم رازی است و بقیه اشعار دیگر شاعران است که بیش از همه از سنایی استفاده کرده و ۴۰ بیت از سنایی را آورده است. چنانکه نوشته‌اند: « شاعر مورد ستایش او سنایی است که از اشعار او چهل بیت آمده و بیست و دو بیت از آنها از حدیقۀ اوست و بر می آید که نجم رازی همواره دیوان حدیقۀ سنایی را پیش چشم داشته، و این اتفاقی نیست، سنایی بنیان‌گذار واقعی ادبیات منظوم عرفانی، قرن‌ها بر اذهان و قلوب تسلط داشته و اشعار وی علاوه بر نقل در متون تصوّف از قبیل سوانح غزالی و لوایح منسوب به عین‌القضات و کشف‌الاسرار میبدی و مثنوی و فیه‌مافیه مولوی در سایر متون منثور قرون ششم و هفتم از قبیل کلیله و دمنه و سندبادنامه و راحةالصدور و مرزبان نامه و جهانگشا و تاریخنامۀ هرات و کتب دیگر به استشهاد آمده است و هویداست که در آن روزگاران سنایی همان مقام و شهرت و معروفیتی را میان فارسی زبانان داشته که امروز سعدی مولوی و حافظ دارند.» [۳] غیر از مواردی که به‌طور مستقیم اشعار سنایی را آورده به طور غیر مستقیم نیز اندیشه‌های سنایی را در ذهن داشته است. نجم رازی در مرصاد العباد آورده:
چراغی را که ایزد بر فــــــــــروزد
هر آنکس پف کند دانی چه سوزد [۴]
سنایی گفته بود:
هرکه در سر چراغ دین افروخت
سبلت پف کنانش پاک بسـوخت [۵]
نجم رازی گفته:
معشوقه به سامان تا باد چــــنین باد
کفرش همه ایمان شد تا باد چنین باد [۶]

همچنین بخوانید: نوروز، میراث تاریخی که در افغانستان ممنوع شده است

و سنایی غزلی دارد با این مطلع:
معشوق به سامان شد تا باد چنین باد
کفرش همه ایمان شد، تا باد چنین باد [۷]
نجم رازی آورده است:
آتش در زن ز کبریا در کویش
تا ره نبرد هیچ فضولی سویش
و آن روی چو ماه را بپوش از مویش
تا دیدۀ هر خسی نبیند رویــــــش [۸]
سنایی دارد:
آتش در زن ز کبریا در کویت
تا ره نبرد هیچ فضولی سویت
آن روی نکو‌ زما بپوش از مویت
زیرا که به ما دریغ باشد رویت [۹]
نجم رازی در بین نوشته‌های خود می‌گوید: « که از خورشید جز گرمی می نبیند چشم نابینا» [۱۰]

و سنایی در قصیدۀ مشهور خود می گوید:

عجب نبود گر از قرآن، نسبیت نیست جز نقشی
که از خورشید جز گرمی، نیاید چشم ما نابینا[۱۱]

این رباعی را نجم رازی آورده:
ز آن روی که راه عشــــــــق راهی تنگ است
نه با خود مان صلح و نه با کس جنگ است
شد در سر نام و ننگ، عمر همه خلق
ای بی‌خبران چه جای نام و ننگ است [۱۲]

یکی از رباعی‌های سنایی این است:
ز آن روی که راه عشــــــــق راهی تنگ است
نه با خود‌مان صلح و نه با کس جنگ است
می‌باید، می‌چه جای نام و ننگ اســــــت
کاندر ره عشق، کفر و دین همرنگ است [۱۳]
نجم رازی می نویسد: « تا اگر طاووسان این راه نتواند بود باری از مگسان باز نماند کاندرین ملک چو طاووس بکارست مگس.» [۱۴]
و سنایی در قصیده‌ای گفته:
ور چه خوبی، به سوی زشت به خواری منگر
کاندرین مُلک چو طاووس بکار است مگس[۱۵]
نجم رازی نوشته: « که رستم راهم رخش رستم کشد. تا چنانک دل واسطۀ دو عالم جسمانی و ملکوتی آمد … » [۱۶]
و سنایی دارد:
می‌کش که غم‌ها می‌کُشد، اندوه مردان وی کَشد
در راه رستم کی کَشد، جز رخش، رختِ روستم
و همچنین:
عاشق که جام می‌کشد، بر باد روی وی کشد
جز رخش رستم کی کشد، رنج رکاب روستم [۱۷]
که به صورت ضرب المثل در آمده و در آثار دیگر شعرا نیز دیده می شود.نجم رازی آورده:
گفتی که به وقت مجلس افروختنی
آیا که چه نکته‌هاست بر دوختنی [۱۸]
سنایی گفته:
گفتی که ز بهر مجلس افروختنی
در عشق چه حیله هاست اندوختنی
ای بی خبر از سوخته و سوختی
عشق آمدنی بود نه آموختنی [۱۹]
این رباعی در رباعیات مولانا ( ص ۲۷۶)، اسرار التوحید( ص ۵۳)، تاریخ گزیده ( ص ۷۸۴) و نامۀ عین القصات ( ص ۳۶۰) نیز آمده است.
شباهت‌های فراوانی که بین اندیشه‌های سنایی با نجم رازی وجود دارد نشان می دهد که او را باید از شاگردان سنایی به شمار آورد. این شباهت بین آثار سنایی و امام محمد غزالی نیز دیده می شود و به ویژه احیاء علوم الدین که همزمان با حدیقة الحقیقة نوشته شده به هم نزدیک هستند و به نوعی زندگی سنایی و غزالی به هم شبیه است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ سبک شناسی، ج ۳، ص ۲۲.
۲ـ مقدمه محمد امین ریاحی بر مرصاد العباد، ص ۵۱.
۳ـ همان، ص ۸۳.
۴ـ مرصاد العباد، ص ۸۰.
۵ـ حدیقة الحقیقة، ص ۶۳۲.
۶ـ مرصاد العباد، ص ۹۶.
۷ـ دیوان سنایی، ص ۷۶۶.
۸ـ مرصاد العباد، ص ۱۱۹.
۹ـ دیوان سنایی، ص ۵۷۸.
۱۰ـ مرصاد العباد، ص ۱۱۹
۱۱ـ دیوان سنایی، ص ۲۴۹.
۱۲ـ مرصاد العباد، ص ۲۶۱.
۱۳ـ دیوان سنایی، ۱۰۲۷.
۱۴ـ مرصاد العباد، ص ۲۶۶.
۱۵ـ دیوان سنایی، ص ۴۵۷.
۱۶ـ مرصاد العباد، ص ۳۱۴.
۱۷ـ دیوان سنایی، ص ۵۰۳.
۱۸ـ همان، ص ۸۸۲.
۱۹ـ مرصاد العباد، ص ۴۸۷.