پدر ادبیات عرفانی فارسی؛ سنایی غزنوی مبتکر غزل ملامتی ـــ قلندری «بخش ۱۴»

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/10/23
1:28 ب.ظ
بازدید: 20

پایگاه خبری تحلیلی روایت : زهد و پارسایی همواره در معرضِ ریا و خود پرستی بوده و از ابتدای پیدایش عرفان و تصوّف اسلامی نیز به این خطر پی‌برده و برای مقابله با آن ملامتیه پیدا شدند و بلکه اندیشۀ ملامتی، بخشی از ذات عرفان و تصوّف است که از آن جدایی ناپذیر است. حمدون قصّار[۱] پایه‌گذار این مکتب به شمار آمده اما در قرن سوم هجری این جریان در خراسان عمومیت داشته و در متون نخستین عرفانی همواره مانند کشف المحجوب آمده که ملامت اثری عظیم در خالص کردن محبّت دارد.[۲] شاید بزرگترین مشکل عارف و صوفی این‌ باشد که با خوش آمد و بد آمد مردم چگونه رفتار کند؟ ملامتیه پاسخ می‌دهند

زهد و پارسایی همواره در معرضِ ریا و خود پرستی بوده و از ابتدای پیدایش عرفان و تصوّف اسلامی نیز به این خطر پی‌برده و برای مقابله با آن ملامتیه پیدا شدند و بلکه اندیشۀ ملامتی، بخشی از ذات عرفان و تصوّف است که از آن جدایی ناپذیر است. حمدون قصّار[۱] پایه‌گذار این مکتب به شمار آمده اما در قرن سوم هجری این جریان در خراسان عمومیت داشته و در متون نخستین عرفانی همواره مانند کشف المحجوب آمده که ملامت اثری عظیم در خالص کردن محبّت دارد.[۲] شاید بزرگترین مشکل عارف و صوفی این‌ باشد که با خوش آمد و بد آمد مردم چگونه رفتار کند؟ ملامتیه پاسخ می‌دهند که باید به این داوری مردم بی اعتنا باشد و از آن هم جلو‌تر رفته و گفته‌اند همین داوری مردم نسبت به انسان، می‌تواند بهترین تمرین برای خودسازی باشد. یعنی اگر صوفی خلوص دارد، باید خود را در برابر مردم بدکار و بی‌آبرو نشان دهد، تا جامعه نسبت به او نظر منفی داشته باشند. یکی از دلایلی که باعث گردیده به صوفیه تهمت‌های ناروا زده شود، همین دیدگاه بوده است. چون برای اینکه بر خلاف ریا عمل کنند و خود را در نظر مردم بد جلوه دهند و به کار‌هایی خلاف شرع و عرف تظاهر نموده‌اند که جنبۀ نمایشی داشته و همین مطلب بهانه به دست گروهی از متشرعین داده تا آنها را تا مقیّد به شرع معرفی نمایند.
این شیوۀ ملامتی که به آن « کتم‌العبات» می‌گفتند به نتایجی رسید که آن رسم قلندری را به وجود آورد. چنانکه برخی ملامتی‌های افراطی را قلندر دانسته‌اند و گروهی پایه‌گذار آن را جمال ساوی می‌دانند و ماجرای فراوانی از قلندریه به مصر و سوریه نیز منتقل شده است.
واژه قلندریه در قرن پنجم و ششم به فراوانی استفاده شده و از قلندر نامۀ منسوب به خواجه عبدالله انصاری ( متوفی ۴۸۱ ق) که پیش از سنایی زیسته تا آثار ابو سعید ابوالخیر، بابا طاهر و احمد غزّالی توجّه به قلندر دیده می‌شود.
یوهان ت.‌پ. دوبروین نوشته: «سنایی در حقیقت نخستین سرایندۀ فارسی دری بود که از درونمایۀ قلندر به حدّ کمال استفاده کرد. حتی اصطلاح قلندریّات خود برای اولین مرتبه به مجموعه‌ای از اشعار دیوان سنایی اطلاق شد. اشعار سنایی را که شامل عناصر قلندری هستند به سه مقوله تقسیم اند: الف ــ اشعاری که در آنها اصطلاح خرابات، نقش مهمی ایفا می‌کند. ب ــ اشعاری که حکایتی با درونمایه‌های قلندری دارد. ج ـــ اشعاری که درونمایه‌های قلندری در آنها به صورت یکی از مولفۀ‌های متعدد اندرز نامه‌های منظوم به کار رفته است. و در چنین حالتی، با با درونمایه‌هایی که به انواع ادبی کاملا متفاوتی تعلّق دارند، مخلوط شده است ( بیشتر شعر‌های قلندری سنایی از این نوع است).»[۳]
قلندریّات یکی از موضوعات طبقه بندی شده شعر‌های سنایی است. در دیوان سنایی قلندریّات با این قصیده آغاز می‌شوند که:
ای ایزدت از رحمت آفریده
در سایۀ لطــــفت بپروریده
که مدح پیامبر اسلام (ص) و بیست و شش بیت دارد. پس از آن غزالی شانزده بیتی و باز قصیده‌ای هفده بیتی همراه با غزلی که پس از آن هجویات آغاز می‌شود. و گفته‌اند: « فضای حاکم بر بسیاری از این قلندریّات، از تم‌ها و موتیوها و صور خیال بر خوددار است که با مسایل کیهانی و ازلی و ابدی سرو کار دارد و نوعی زیر پا نهادن عُرفیات هم در آن به چشم می خورد با این همه غزل‌های سادۀ معمولی هم در میان این قلندریّات دیده می شود. از قبیل:
ای دو زلفت دراز و بالا هم
وی دولعلت نهان و پیدا هم
( دیوان سنایی، نسخه کابل، ۵۲۹)
تصور می کنم آن چه در زبان شاعران و ادیبان دوره‌های بعد طامات به خود گرفته است. همان چیزی است که در دیوان سنایی غزنوی عنوان قلندریّات دارد و بسیار طبیعی است که طامات و قلندریّات از یک خانواده تلقّی شوند.»[۴]
چنانکه در موضع قلندریّات هم سنایی را مبتکر دانسته‌اند: « یکی از مسائلی که سنایی وارد شعر فارسی کرده است همین تصویر قلندریّات است به عنوان رمز های کمالِ انسانیت و اوج تعالیِ او در سلوک. »[۵]
در کوی ما، مسکنِ خوبانِ سَعتری است
از باقیاتِ مردان، پیری قلنـــــدری است
پیری که از مقابل منیّت، تنش جداست
پیری که از بقای بقیّت، دلش بری است.[۶]
و واژه « سَعْتَری» را به معنای «شاطر» گرفته‌اند که جوانمردان و فتیان به کار رفته است می‌برده اند معادل و مترادف « عیّار » بوده است. که در این شعر هم از وحدت ادیان و هم به دفاع از ابلیس پرداخته که در اندیشه‌ها و ادبیات قلندرانه از اصول به شمار می روند. دربارۀ خرابات نیز نوشته‌اند:« خرابات: مرکز فسق و فجور و محل عشرتِ مردمان لااُبالی. این معنی اصلی کلمه است و در استعمالات قدما همیشه آن را نقطۀ مقابل مسجد و مدرسه قرار می‌داده‌اند که محل پاکان و برگزیده‌گان است.

همچنین بخوانید: نوروز در شعر فردوسی (1)

این کلمه از قرن چهارم در مقابل مدرسه و مسجد در زبان اهل تصوّف دیده شده است قدیمی‌ترین جای آن گویا در سخنی است که احتمالا از اقوال محمد بن کرّام مؤسس فرقه کرّامیه( متوفی به سال ۳۵۵ هـ ق) است؛ « قم الاسلام و الکفر و الرّد و العطاء و المنطقه و الزّنار و الاقرار و الانکار و المسجد و البیعة و المدرسه و الخرابات ( تفسیر کرامی قرآن، ۲۲۶). ظاهراً از کلمه «خراب» ساخته شده است زیرا این گونه افراد فاسد درین ویرانه‌ها جمع می‌شده‌اند. بعضی از معاصران ما می‌خواسته‌ اند میان این کلمه و خور آباد( معبد آیین مهر و میترایی) ارتباط قائل شوند که بعضی را نیز نظر ایشان، موردِ پسند واقع شده است و از عجایب این چنین نظری را یکی از ابیات سنایی و نیز، بگونه‌ای تأیید می‌کند. آنجا که گفته است:

می ندانی کآدم‌ از کتمِ عدم، سویِ وجود
از برای مـهر بازانِ خرابات آمـــــــــــــده؟

و یکی از دلایلی که ارتباط« خرابات» و « خراب» را تا حدی مشکوک می کند صفتِ « خرابات خراب » است که در شعر بعضی از قدما، از جمله منوچهری( دیوان، ۶): « وین نرد بجایی که خرابات خراب است.» آمده است و این از بلاغت چنین شاعرانی بدور است که صفتِ «خراب» را برای خودِ خراب استعمال کرده‌ باشند. به نظر می‌رسد که دو چیز جدا از هم بوده اند که این جناس مانند را منوچهری بوجود آورده است، مسلم است که با رشد ادبیات مغانه و شعر ملامتی و قلندری شاعرانی از نوع سنایی و عطار، این کلمه نیز مانند بسیاری کلمات دیگر ( از جمله رند، قلندر و مغ و…) مفهومی متعالی به خود گرفته است و ارزش عرفانی پیدا کرده است.»[۷] غزل صوفیانۀ سنایی از چند عنصر اصلی تشکیل شده و مایه‌های آن عبارتست از عشق، جمال، رندی، قلّاشی، ملامتی و قلندری. او صوفی اهل درد است و عارفی با تجربه‌های عرفانی عمیق و در تکامل معنوی به جایی رسیده که دریافت‌های خود را آموزش می‌دهد و مرشد، پیرو انسان کاملی گردیده که در شعر تعلیمی از تمثیل و حکایت و مدح و هجو و جد و هزل و شعر غنایی و زهد و وعظ یاری می‌گیرد تا همۀ حکمت الهی خود را در قالب باطن دین که همان تصوّف باشد به زبانی ساده برای مشتاقان ارائه دهد و با این وسیله فر دو جامعه را به سوی سعادت رهنمون گردد و از مصائب مردم بکاهد. سنایی چون دیگر بزرگان مکتب جمال به قلندریّات اهمیت می‌دهد نه به مراتب خانقاهی و سرسپردگی به پیر و مرشدی که خود را جلو‌ انداخته و با گرایش به ملامتیه مخالفت خود را با فرقه سازی خانقاهی به طور غیر مستقیم نشان می دهند. عرفان و تصوف برای رهایی و آزادگی از تعصب‌ها و قید و بند‌های و قید و بندها انحرافی به وجود آمده اما متأسفانه گروهی از همین اندیشه زنجیر ساخته اند و تعصب‌های جدید به وجود آورده اند که سنایی قهرمان پاک سازی تصوّف به سوی جوهره و باطن اصلی عرفان است.
عبدالحسین زرین کوب نوشته: « غیر از زهد و تحقیق، رنگ قلندری نیز در بعضی اشعار این دوره (عرفانی) از حیات او جلوه دارد. عشق گرم، تند‌ و سوزنده که همه چیز را خرد می‌کند، می‌سوزاند، و از بین می‌برد. در این قلندریّات او موج می‌زند. اما این عشق قلندرانه در آن مستی‌های سوزان و‌ ویران کننده که دارد، حسن و جان، هر دو را می‌نوازد و هر دو را فدا می‌کند. در هر حال این رنگ قلندری یک نشان دیگر از آن دردیست که سخن سنایی را بعد از انقلاب درونی او از خون دل رنگ داده است.»[۸] برخی سنایی را مبتکر غزل ملامتی ــ قلندری دانسته اند.« منظور از غزل ملامتی ــ قلندری شعری است که در آن بنیادهای ارزشی جامعۀ دینی متزلزل می‌شود و شاعر به‌عنوان یک مصلح چ منتقد، بر نظام ارزشی جامعه می‌تازد و آن فاسد و فریبنده معرفی می کند. البته قصد او مبارزه با نفس دین نیست، بلکه چون جامعه دچار واژگونی ارزشی شده و کلمات و اصطلاحات مقدس و پاکیزه، در مقام عمل، نسخ شده و از آن‌ها جز ظاهر، چیزی نمانده، شاعر از طریق این مبارزۀ منفی، زنگ خطر را به صدا آورده و آب در لانۀ مورچگان می‌ریزد… اینجا درست همان جایی است که شعر قلندری ــ ملامتی سنایی تولّد می‌یابد… او هم به جنبۀ فردی و انفسی این گونه سلوک نظر داشته و هم بعد اجتماعی به آن داده است… بهترین راه برای مبازره با این نظام ارزشی واژگونه این بود که بتواند تئوری ملامتیه و قلندریه را ــ که عرف اجتماعی را به تمسخر گرفته بودند ـــ بر روی زبان پیاده کند. نتیجۀ چنین ابتکاری پیدایش غزلی ملامتی ــ قلندری بود که تا زمان سنایی بی سابقه بود و پس از او تبدیل شد به یک جریان ادبی غالب در شعر فارسی.»[۹] سنایی حکمت زمینی را به حکمت عرفانی تبدیل کرده چنانکه اسطوره‌های ملی را به دنیای عرفان وارد نموده است. با این ترتیب: « سنایی غزنوی اولین شاعری است که در شعر عرفانی اقدام به نمادپردازی کرده و نمادهای ساخته شده توسط آپ بعدها در سنّت عرفانی عمومیت و مقبولیت یافت و از یک نماد شخصی تبدیل شد به نماد عمومی.

همچنین بخوانید: اوضاع بد زبان فارسی در افغانستان

نماد‌ها دو دسته‌اند: یکی از آن‌ها که جنبۀ عمومی، ملی یا جهانی پیدا می‌کنند. دیگر نمادهایی که جنبۀ شخصی دارند آن قدر قدرت ندارند که توسط دیگران هم پذیرفته و به کار گرفته شوند. سنایی توانست کاری کند که نمادهای شخصی او تبدیل شوند به نمادهای عمومی در آثار سنایی عرفانی.»[۱۰] سپس چند مجموعه نمادهای ساخته شده توسط سنایی را ارائه داده، چون خانواده تیب‌های خاص اجتماعی ( رند، قلّاش، زاهد، محتسب، قلندر و …» خانواده واژگان میخانه‌ای ( می، ساقی، خرابات، جام، میخانه، مصطبه، مقامر)، خانواده کلمات لیریک( عاشق، معشوق، زلف، رخ ، یار، دلبر) که این نمادها تأثیر شگرفی در بیان عرفانی کشف و شهودی باطنی مانند نمادهای پرندگان و دیگر حیوانات که گسترش جالبی یافته است.‌
سنایی در سیرالعباد الی المعاد به اندیشه‌های قلندری پرداخته و نمونه‌هایی از تمثیل خرابات به دست می‌دهد.‌ همان خراباتی که به معنای میخانه، قمار خانه، روسپی‌خانه بوده و هرکس به آنجا گام می‌نهاد بد نام می‌شده است. سنایی می‌گوید:

چو خواهی کرد قرّائیّ و طامات؟
تماشـــــــا کرد خواهی در خرابات
زمانی با غریبــــــــــــان نرد بازم
زمانی کرد سازم با لباســـــــــات
گهی شه رخ نهم بر نطع شطرنج
گهی شه پیل خواهم گاه شهمات… [۱۱]
در جایی حتی معشوق و خداوند را هم در خرابات در نظر می‌گیرد و خود را گوشه نشین نشان می‌دهد:
تا سوی خرابات شد آن شاه خرابات
همواره مــــــــنم معتکف راه خرابات[۱۲]
این مجموعۀ اشعار خراباتی سنایی با اینکه در جامعۀ آن عصر سابقه داشته راه را برای بیان مضامین عرفانی و قلندرانه می‌گشاید، که در آن هم عاشق و هم معشوق قلندر هستند.
کاربرد واژه قلندر یکی از نشانه‌های قلندریه است که در مقابل متشرعین ظاهرگرا و قوانین و سنت‌های بی اساس به مقابله برخاسته و پشت پا به این قالب‌ها زده‌اند چون برای جامعۀ سنتی قابل تحوّل نبوده به زندگی خانه به دوشی روی آورده‌اند. واژه دیگر « قلّاش» است که هر دو را سنایی به کار برده و همینطور« کم‌زن» که قمار بازی است که همه چیز خود را در قمار می‌گذارد که بعدها در اشعار مولانا به زیباترین شیوه می‌آید. این قلندریه هستند که راهی نو‌گشوده‌اند و سنایی با قلندریه‌های خود و به کار بردن اصطلاحاتی چون « پیر مغان»، « ترسابچگان»، « زنار بستن »، « آیین زرتشت»، قلندر، قلاش، کم زن، همان رندی را ترسیم می‌کنند که حافظ و بسیاری دیگر آن را به کمال می‌رسانند.
ی.د. بروین‌ پس از نقل حکایت مصیبت نامۀ عطار درباره سنایی که در ماجرای کنّاس و مؤذّن به مبارزه با ریا کاری پرداخته و گرایش ملامتیِ خود را بروز داده، اضافه می‌کند بُنمایۀ دیگری از شاعرِی سنایی باز شناخته می‌شود. برپایۀ توصیف مشهوری که ابوحفص عمر سهروردی ( د. ۶۳۲/. ۱۲۳۴) از ملامتیه به دست داده، فرقۀ ملامتیّه را قلندریه نیز می‌خوانند. صوفیان ملامت‌ گرا از ملامت به نیکویی یاد می‌ کردند و با رفتار کراهت انگیز شان، خود را در معرض نکوهش دیگران قرار می‌دادند. قلندر، درویشی سرگردان و متحیّر بود که از همین زمان به بعد شناخته شده است، اما مضمون قلندر در ادب پارسی به روزگار پیش از سنایی باز می‌گردد، اما به یقین او را باید نخستین سراینده‌ای دانست که قلندر را به عنوان بُنمایۀ اصلی مضامینی به هم پیوسته به کار برده است. به این سبب اشعاری با چنین موضوعاتی، عمدتاً قلندریّات نامیده می‌شوند…. . »[۱۳] بر اساس گفته‌های آثار البلاد قزوینی و خیر المجالس از حمید قلندر که در قرن هفتم و هشتم نوشته شده و گفتۀ مصیبت نامۀ عطار می‌توان اتکاء نموده و سنایی را نخستین شاعر صوفی و عارف پارسی دانست که قلندریّات را به بخشی ارزشمند از ادب پارسی تبدیل کرده و اصطلاحات عرفانی و عاشقانه و رمزی را به ادب پارسی وارد نموده و جانی تازه به این بخش با ارزش از فرهنگ بشری دمیده است.
بی شک یکی از بخش‌های اصلی اندیشۀ سنایی و یکی از ابتکارهای بزرگ او ماجرای عقلایِ مجانین و دیوانه هاست که به صورت سنتی ادبی در ادبیات پارسی دری ادامه یافت. یکی از آنها حکایت پیر مرد جذامی بود که در خیر المجالس آمده و دیگری دیوانۀ لای‌ خوار که در اغلب منابع کهن آمده و اینها بخشی از اندیشۀ قلندری و خراباتی او به شمار می‌آید که عقلِ جزئی به مخالفت پرداخته است.

همچنین بخوانید: توانگر: مهاجران در اروپا همیشه حسرت نوروزهای وطن را می‌خورند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ تذکرةالاولیاء، عطّار، ص ۳۳۱.
۲ـ کشف المحجوب،‌ هجویری، ص ۶۲.
۳ـ میراث تصوّف، ج ۲، ص ۱۸۰.
۴ـ قلندریّه در تاریخ، محمد رضا شفیعی کدکنی، ص ۳۰۲.۵ـ همان، ص ۳۰۳.
۶ـ دیوان سنایی، ص ۸۹.
۷ـ در اقلیم روشنایی، محمد رضا شفیعی کدکنی، ص ۱۷۲.
۸ـ با کاروان حلّه، ص ۱۳۶.
۹ـ سنایی و سنّت غزل عرفانی، سیّد مهدی زرقانی، شوریده در غزنه، ص ۱۲۶.
۱۰ـ همان، ص ۱۳۴.
۱۱ـ دیوان سنایی، به کوشش مدرّس رضوی، قصیدۀ ۲۹.
۱۲ـ همان، قصیدۀ ۲۸.
۱۳ـ حکیم‌ اقلیم عشق، ص ۳۲.

نوشته های مرتبط :