در تاریخ معاصر افغانستان، بحث پیرامون ریشه‌ها و پیشینه‌ی زبان‌های رسمی کشور، همواره با حساسیت‌های سیاسی، قومی و هویتی همراه بوده است. یکی از مهم‌ترین و در عین حال جنجالی‌ترین منابعی که در این زمینه بارها مورد استناد قرار گرفته، کتاب «پته خزانه» است؛ اثری که نخستین‌بار توسط مولوی عبدالحی حبیبی در سال ۱۳۲۳ هجری خورشیدی معرفی گردید. این کتاب ادعا می‌کند که زبان پشتو دارای پیشینه‌ای مکتوب و ادبی در قرون اولیه‌ی اسلامی است، اما از همان آغاز انتشار، با نقدهای جدی روبرو شد. در این مقاله، کوشش می‌شود تا با تکیه بر منابع معتبر و به ویژه نظرات نویسندگان برجسته‌ای از خود جامعه‌ی پشتون، همچون استاد ناشناس و قلندر مومند، به بررسی اصالت و اهداف سیاسی پته خزانه پرداخته شود.
پته خزانه عنوان کتابی است که بنا بر ادعای عبدالحی حبیبی، توسط محمد هوتک در سال ۱۱۴۱ هجری قمری در قندهار نوشته شده است. کتاب، مجموعه‌ای از شرح‌حال و اشعار ۴۴ شاعر پشتو را در بر می‌گیرد که از قرن اول تا دوازدهم هجری را شامل می‌شود. حبیبی مدعی شد که این نسخه را در سال ۱۳۲۲ هجری خورشیدی در کویته پاکستان یافته، اما هیچ‌گاه نسخه‌ی خطی آن را به نمایش نگذاشت.
طبق آنچه در مقدمه‌ی کتاب آمده، نسخه‌ی خطی پته خزانه در خزانه‌ی پنهانی نزد یکی از خاندان‌های قندهار محفوظ بوده و به‌صورت اتفاقی به دست حبیبی رسیده است. اما این ادعا، به دلیل نبود شواهد فیزیکی و قرائنی مبنی بر وجود چنین نسخه‌ای، مورد شک و تردید جدی قرار گرفته است. بسیاری از مورخان، این روایت را غیرعلمی و بی‌پایه تلقی کرده‌اند.
یکی از انتقادات اساسی به پته خزانه، نبود نسخه‌ی خطی اصلی آن است. حبیبی، با آنکه بارها بر اصالت کتاب تأکید ورزیده، هیچ‌گاه حاضر نشد تا نسخه‌ی اصلی را در اختیار پژوهشگران و اهل تحقیق قرار دهد. این عدم شفافیت، بسیاری را به تردید واداشت. قلندر مومند، یکی از چهره‌های ادبی مطرح پشتو، در کتاب خود با عنوان «پته خزانه فی‌المیزان» با آوردن شواهدی، این نبود نسخه‌ی اصلی را نشانه‌ی جعل بودن کتاب دانسته است.
پته خزانه در موارد متعدد دچار اشتباهات تاریخی است که نمی‌توان آن‌ها را به ساده‌انگاری نسبت داد. از جمله، تاریخ آغاز نگارش کتاب ۱۶ جمادی‌الثانی ۱۱۴۱ هجری قمری ذکر شده است. بر اساس تقویم، این روز مصادف با دوشنبه است، حال آنکه در متن کتاب از آن به‌عنوان روز جمعه یاد شده است. همچنین، در مورد زندگی برخی از شاعران، اطلاعاتی داده شده که با منابع تاریخی معتبر دیگر در تعارض‌اند.
زبان پته خزانه نیز از دیگر دلایل مشکوک بودن آن است. سبک نگارش نثر کتاب، به‌جای آنکه نشان‌دهنده‌ی ساختار ادبی قرون وسطی باشد، بیشتر به نثر اوایل قرن بیستم شباهت دارد. واژگان، اصطلاحات، نحوه‌ی جمله‌بندی و حتی ساختار عروضی اشعار، همگی گویای این‌اند که نویسنده‌ای معاصر آن‌ها را نگاشته است. در حالی که ادبیات کلاسیک، حتی در زبان پشتو، ویژگی‌های خاص خود را دارد، پته خزانه فاقد چنین خصیصه‌هایی است.
استاد ناشناس
داکتر صادق فطرت، مشهور به استاد ناشناس، یکی از چهره‌های فرهنگی برجسته افغانستان و از خاندان اهل علم و ادب، در یکی از مصاحبه‌های خود به صراحت اظهار داشت که «زبان پشتو بیش از چهارصد سال تاریخ مکتوب ندارد». او بر این باور است که پته خزانه تلاشی است برای ساختن گذشته‌ای جعلی به زبان پشتو، که فاقد پشتوانه‌های تاریخی و ادبی است. استاد ناشناس در صحبت‌های خود اشاره می‌کند که اگر تمام آثار مکتوب پشتو را گردآوری کنیم، در چند ماه می‌توان آن‌ها را مطالعه کرد، زیرا این زبان از نظر مکتوب‌شدن نسبت به فارسی بسیار عقب‌تر است.
قلندر مومند
قلندر مومند، ادیب، منتقد و پژوهشگر برجسته‌ی زبان پشتو، در کتاب خود با عنوان «پته خزانه فی‌المیزان» به‌طور مفصل به نقد علمی این اثر پرداخته است. او با بررسی ساختار جمله‌ها، لغات، تبارشناسی اسامی و سبک شعری، نتیجه می‌گیرد که پته خزانه ساخته و پرداخته ذهن مولوی حبیبی است. به باور مومند، این کتاب نه تنها از نظر تاریخی، بلکه از نظر ادبی نیز با روح و ساختار ادبیات کلاسیک پشتو بیگانه است.
۴. انگیزه‌های سیاسی و ناسیونالیستی
در فضای سیاسی قرن بیستم افغانستان، مسئله‌ی هویت قومی و زبانی به یکی از مهم‌ترین عناصر مشروعیت‌یابی تبدیل شده بود. زبان فارسی، با پیشینه‌ی غنی ادبی، همواره به‌عنوان زبان فرهنگی غالب در منطقه مطرح بوده است. در این میان، تلاش برای ترفیع زبان پشتو، به‌ویژه در دوره‌ی سلطنت محمدظاهرشاه و سپس داوودخان، به یک پروژه‌ی دولتی مبدل شد.
عبدالحی حبیبی، به‌عنوان یکی از روشنفکران پشتون و حامی ناسیونالیسم پشتونی، با انتشار پته خزانه، عملاً وارد این میدان رقابت شد. پژوهشگرانی چون میر محمد صدیق فرهنگ در خاطرات خود اشاره کرده‌اند که حبیبی همواره به دنبال اثبات برتری زبان پشتو بود و از نبود منابع تاریخی متقن، رنج می‌برد. پته خزانه، پاسخی سیاسی و نه علمی به این خلأ بود. به عبارت دیگر، حبیبی با خلق تاریخ، به جای کشف آن، سعی در ساختن گذشته‌ای افتخارآمیز برای پشتو داشت.
۵. پته خزانه و جعل در تاریخ‌نگاری
پته خزانه تنها یک کتاب مشکوک نیست؛ بلکه نمادی از چالشی بزرگ‌تر در تاریخ‌نگاری افغانستان است. جعل در تاریخ‌نویسی، به‌ویژه در زمینه‌های قومی و زبانی، می‌تواند پیامدهای خطرناکی داشته باشد. این نوع از تاریخ‌سازی، در کنار دامن‌زدن به تعصبات قومی، سبب بی‌اعتمادی در میان اقوام می‌شود و شکاف‌های اجتماعی را عمیق‌تر می‌سازد.
در نهایت، این سؤال مطرح می‌شود که چرا به‌جای پذیرش واقعیت‌های تاریخی و تلاش برای غنابخشیدن به ادبیات و زبان پشتو از راه‌های علمی و صادقانه، برخی به جعل و تحریف روی می‌آورند؟ آیا بهتر نیست به جای ساختن گذشته‌ای خیالی، به‌سوی آینده‌ای واقعی گام برداریم؟
نتیجه‌گیری
بررسی دقیق کتاب پته خزانه نشان می‌دهد که این اثر، بیش از آنکه سندی تاریخی باشد، متنی ایدئولوژیک است که در راستای اهداف ناسیونالیستی خلق شده است. نبود نسخه‌ی اصلی، اشتباهات تاریخی، سبک معاصر نگارش و انتقادات پژوهشگران برجسته، به‌ویژه منتقدان پشتون، همگی گواهی بر جعلی بودن این اثر است. اگر قرار است که تاریخ و ادبیات زبان‌های افغانستان به‌گونه‌ای علمی و معتبر توسعه یابند، باید با صداقت، روش‌مندی علمی و پذیرش حقیقت، به آن نگریست، نه با جعل و افسانه‌سازی.
منابع
۱. حبیبی، عبدالحی. “پته خزانه”. چاپ دوم، کابل: مطبعه دولتی، ۱۳۳۹ هجری خورشیدی.
2. مومند، قلندر. “پته خزانه فی‌المیزان”. پشاور: انتشارات پشتو، ۱۹۷۵ میلادی.
3. فرهنگ، میر محمد صدیق. “خاطرات”. به اهتمام سید محمد فاروق فرهنگ و سید ضیا فرهنگ، چاپ اول، تابستان ۱۳۹۴ هجری خورشیدی، انتشارات تیسا، صفحه ۲۳۹.
4. ناشناس، صادق فطرت. مصاحبه در نشست رونمایی کتاب «یا نبیک»، لندن، ۲۰۱۹ میلادی.
5. دلجو، عباس. «پته خزانه‌ی جعلی». بامیان نیوز، ۷ اپریل ۲۰۱۹ میلادی.
6. حقیقت. «داکتر حمیدالله مفید: نگاهی به واژه‌های پته خزانه». ۲۰۱۹ میلادی.
7. شرفیار، عزیزالله. “زبان‌شناسی تاریخی زبان پشتو”. کابل: انتشارات شفیعی، ۲۰۱۶ میلادی.
8. اکرم، شیرزاد. «تحلیل سبک‌شناختی اشعار پته خزانه». مجله‌ی پشتون‌پژوهی، شماره‌ی ۴، زمستان ۲۰۱۸.
9. صالحی، بسم‌الله. “ادبیات و جعل در افغانستان”. کابل: انتشارات آیینه، ۲۰۲۰.
