#«اول وطن»؛ بازاندیشی در مبنای امر سیاسی در افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: محمد ناصر وطنیار
1404/04/24
10:13 ق.ظ
بازدید: 9

پایگاه خبری تحلیلی روایت : به نظر می‌رسد آن‌چه تحت عنوان نظریه‌ی «اول وطن» مطرح می‌شود، بر این فرض بنیادین استوار است که پیش از هرگونه تمایز قومی، زبانی، مذهبی یا فکری، اشتراک اساسی و آغازین ما «وطن» است؛ یعنی زادگاه مشترکی که همه‌ی ما به آن تعلقی تاریخی، خاکی و خونی داریم. در این چارچوب، وطن نه‌فقط یک مقوله‌ی جغرافیایی، بلکه عنصری وحدت‌ساز و مبنایی برای همزیستی سیاسی تلقی می‌شود. بر اساس این انگاره، پیش از هر هویت فرعی، باید بر پیوند نخستین و ریشه‌دار با خاک مشترک تأکید کرد؛ چرا که بدون ادراک و پذیرش این اشتراک بنیادین، امکان برساختن جامعه‌ای فراگیر، عادلانه و پایدار فراهم نخواهد شد.در واقع، نظریه‌ی «اول وطن» پاسخی آگاهانه و هنجاری به گسست‌ها و شکاف‌های قومی، زبانی و سیاسی در افغانستان است؛ نظریه‌ای که ظرفیت آن را دارد تا به یک گفتمان ملی بدل شود و مفهوم «وطن‌بودگی» را مقدم بر دیگر مؤلفه‌های هویتی قرار دهد. تقویت این دیدگاه می‌تواند زمینه‌ی رهایی وطن از انحصار گروهی، بازپس‌گیری معنای ربوده‌شده‌ی آن، و ایجاد زیرساختی برای گفت‌وگوی برابر، سیاست‌ورزی مدنی و بازسازی دولت-ملت را فراهم سازد.

به نظر می‌رسد آن‌چه تحت عنوان نظریه‌ی «اول وطن» مطرح می‌شود، بر این فرض بنیادین استوار است که پیش از هرگونه تمایز قومی، زبانی، مذهبی یا فکری، اشتراک اساسی و آغازین ما «وطن» است؛ یعنی زادگاه مشترکی که همه‌ی ما به آن تعلقی تاریخی، خاکی و خونی داریم. در این چارچوب، وطن نه‌فقط یک مقوله‌ی جغرافیایی، بلکه عنصری وحدت‌ساز و مبنایی برای همزیستی سیاسی تلقی می‌شود. بر اساس این انگاره، پیش از هر هویت فرعی، باید بر پیوند نخستین و ریشه‌دار با خاک مشترک تأکید کرد؛ چرا که بدون ادراک و پذیرش این اشتراک بنیادین، امکان برساختن جامعه‌ای فراگیر، عادلانه و پایدار فراهم نخواهد شد.

در واقع، نظریه‌ی «اول وطن» پاسخی آگاهانه و هنجاری به گسست‌ها و شکاف‌های قومی، زبانی و سیاسی در افغانستان است؛ نظریه‌ای که ظرفیت آن را دارد تا به یک گفتمان ملی بدل شود و مفهوم «وطن‌بودگی» را مقدم بر دیگر مؤلفه‌های هویتی قرار دهد. تقویت این دیدگاه می‌تواند زمینه‌ی رهایی وطن از انحصار گروهی، بازپس‌گیری معنای ربوده‌شده‌ی آن، و ایجاد زیرساختی برای گفت‌وگوی برابر، سیاست‌ورزی مدنی و بازسازی دولت-ملت را فراهم سازد.

نسبت نظریه‌ی «اول وطن» با مفهوم امر سیاسی در اندیشه‌ی کارل اشمیت

کارل اشمیت، نظریه‌پرداز برجسته‌ی سیاست، در تحلیل خود از «امر سیاسی» تأکید می‌کند که سیاست، در نهایت، بر تمایز بنیادی «دوست/دشمن» استوار است. از منظر وی، هویت سیاسی اصیل، همواره در نسبت با یک «دیگری» تعریف می‌شود؛ سیاست یعنی توانایی تشخیص اینکه چه کسی «ما» است و چه کسی «آن‌ها». در جوامع چندپاره، این تمایز اغلب در قالب خطوط قومی، زبانی یا مذهبی صورت‌بندی می‌شود و سیاست به عرصه‌ای از صف‌بندی‌های خصمانه بدل می‌گردد.

نظریه‌ی «اول وطن» دقیقاً در تقابل با چنین صورت‌بندی‌هایی قرار می‌گیرد. این نظریه می‌کوشد به‌جای تعمیق و بازتولید تقابل‌های درون‌هویتی، وطن را به‌عنوان یگانه نقطه‌ی اشتراک و بنیان سیاست‌ورزی بازتعریف کند. در این رویکرد، تلاش بر آن است تا مرکز ثقل سیاست از دشمن‌سازی داخلی، به افقی نمادین و وحدت‌بخش حول مفهوم وطن انتقال یابد. بدین‌سان، «اول وطن» می‌کوشد صورت‌بندی کلاسیک اشمیتی از امر سیاسی را به چالش بکشد و بدیلی وحدت‌محور برای آن ارائه کند.

پیوند نظریه‌ی «اول وطن» با نظریه‌ی آنتاگونیسم و دموکراسی رادیکال در اندیشه‌ی شانتال موف

در نظریه‌ی سیاسی شانتال موف (به همراه ارنستو لاکلاو)، آنتاگونیسم به‌عنوان یک مؤلفه‌ی ساختاری و گریزناپذیر سیاست در جوامع مدرن در نظر گرفته می‌شود. با این حال، موف بر این باور است که امکان گذار از وضعیت خصمانه‌ی آنتاگونیستی به وضعیت رقابت‌محورِ آگونیستی وجود دارد؛ به این معنا که تفاوت‌ها و تضادهای اجتماعی، به‌جای نفی و حذف، در چارچوبی دموکراتیک به رسمیت شناخته شده و مدیریت می‌شوند.

از این منظر، نظریه‌ی «اول وطن» را می‌توان به‌مثابه پروژه‌ای آگونیستی تلقی کرد که می‌کوشد افقی مشترک برای تفاوت‌های سیاسی و فرهنگی ایجاد کند؛ افقی که در آن، تمایزات قومی، مذهبی و زبانی، نه منبع تخاصم و طرد، بلکه زمینه‌ای برای رقابت مشروع و گفت‌وگو میان سوژه‌های سیاسی متفاوت است. در این گفتمان، وطن به‌مثابه زبان مشترکِ کنش سیاسی عمل می‌کند؛ زبانی که در آن، بازیگران گوناگون می‌توانند در چارچوب قواعدی پذیرفته‌شده به منازعه‌ی دموکراتیک بپردازند.

همان‌گونه که موف تصریح می‌کند، دموکراسی نه با حذف و انکار تخاصم، بلکه با نهادینه‌سازی مدیریت نمادین آن ممکن می‌شود؛ از رهگذر ایجاد نهادها، افق‌ها و چارچوب‌هایی که امکان همزیستی رقابتی را فراهم سازند. نظریه‌ی «اول وطن»، در صورتی که بتواند به کنش و ساختار سیاسی راه یابد، بالقوه واجد ظرفیت‌هایی برای تحقق چنین دموکراسی رادیکالی خواهد بود.

سخنِ آخر

نظریه‌ی «اول وطن» را می‌توان واکنشی نوآورانه به بحران معنا و فروپاشی افق‌های جمعی در جامعه‌ی چندپاره‌ی افغانستان دانست. این نظریه، از یک‌سو با به چالش کشیدن بنیادهای هویت‌ساز و تقابل‌آفرین سیاست کلاسیک (بر مبنای نظریه‌ی اشمیت)، به بازتعریف «امر سیاسی» می‌پردازد، و از سوی دیگر، با تأکید بر وطن به‌مثابه افق گفت‌وگوی ملی، در راستای دموکراسی رادیکال و پروژه‌ی آگونیسم سیاسیِ موف گام برمی‌دارد. چنان‌چه این نظریه بتواند از سطح تحلیل نظری به سطح عمل سیاسی و گفتار عمومی راه یابد، می‌تواند امکانی برای ترسیم افقی جدید در مسیر دولت-ملت‌سازی در افغانستان فراهم آورد.

نوشته های مرتبط :