هزاره‌جات یا مناطق مرکزی؛ چرا نام‌گذاری قومی جغرافیا خطرناک است؟

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/02/24
1:08 ب.ظ
بازدید: 18

پایگاه خبری تحلیلی روایت : افغانستان کشوری با تنوع قومی، زبانی و فرهنگی است که در جغرافیایی آن از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب اقوام مختلف زندگی می کنند. اما اخیرا در جاهایی دیدم که برخی از کسانی که مدعی پژوهشگر هستند، اصطلاحات جغرافیایی مانند «هزاره‌جات» را که حتی از نظر معنایی مشکل دارد برای مناطق مرکزی اطلاق می کنند. در حالی که کاربرد واژهٔ «هزاره‌جات» برای اشاره به مناطق مرکزی نه‌تنها از پایه نادرست هستند، بلکه در جامعهٔ چندقومی افغانستان می‌توانند به تنش‌های بیشتر دامن بزنند. این درست است که هزاره ها از سده ها به اینسو در سرزمینی که امروز بنام افغانستان یاد می‌شود سکونت داشتند/ دارند. البته این امر به تنهائی شامل حال هزاره ها نبوده بلکه بسا اقوام دیگر ساکن این کشور را نیز در بر میگیرد. اما نام گذاری قومی و این‌که یک بخشی از جغرافیا را مربوط یک قوم بنامیم، به نظر منطقی نمی آید.

افغانستان کشوری با تنوع قومی، زبانی و فرهنگی است که در جغرافیایی آن از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب اقوام مختلف زندگی می کنند. اما اخیرا در جاهایی دیدم که برخی از کسانی که مدعی پژوهشگر هستند، اصطلاحات جغرافیایی مانند «هزاره‌جات» را که حتی از نظر معنایی مشکل دارد برای مناطق مرکزی اطلاق می کنند. در حالی که کاربرد واژهٔ «هزاره‌جات» برای اشاره به مناطق مرکزی نه‌تنها از پایه نادرست هستند، بلکه در جامعهٔ چندقومی افغانستان می‌توانند به تنش‌های بیشتر دامن بزنند.
این درست است که هزاره ها از سده ها به اینسو در سرزمینی که امروز بنام افغانستان یاد می‌شود سکونت داشتند/ دارند. البته این امر به تنهائی شامل حال هزاره ها نبوده بلکه بسا اقوام دیگر ساکن این کشور را نیز در بر میگیرد. اما نام گذاری قومی و این‌که یک بخشی از جغرافیا را مربوط یک قوم بنامیم، به نظر منطقی نمی آید.

۱.چرا نام‌گذاری جغرافیایی بر اساس قومیت اشتباه است؟

استفاده از اصطلاحاتی مانند «هزاره‌جات» برای مناطق مرکزی افغانستان، حتی اگر به‌ظاهر ریشه در تاریخ داشته باشد که به یک مفهوم ندارد، در یک کشور چندقومی مانند افغانستان کاملاً اشتباه است. این نوع نام‌گذاری‌ها به‌صورت غیرمستقیم این پیام را منتقل می‌کند که این مناطق تنها متعلق به یک قوم خاص است و دیگران در آن جایی ندارند.
اگر قرار باشد هر منطقه را بر اساس قوم ساکن در آن نامگذاری کنیم، آنگاه باید:
– شمال شرق را «تاجیک‌ستان» بنامیم،
– جنوب و شرق را «پشتون‌خوا» یا «پشتون‌ستان» بخوانیم،
– غرب را «فارس‌زبان‌نشین» یا هر عنوان دیگر قوم‌محور بدانیم.
چنین تقسیم‌بندی‌هایی نه‌تنها واقعیت پیچیدهٔ افغانستان را نادیده می‌گیرد، بلکه به تقویت گرایش‌های تجزیه‌طلبانه و قوم‌محور دامن می‌زند. افغانستان نیازمند هویت ملی فراگیر است، نه تقسیمات جغرافیایی که بر پایهٔ قومیت شکل گرفته باشند.

۲. تبعیض تاریخی علیه هزاره‌ها؛ توجیهی برای قوم‌محوری نیست

بدون شک، هزاره‌ها در طول تاریخ افغانستان، به‌ویژه در دو قرن اخیر، مورد ظلم و تبعیض سیستماتیک قرار گرفته‌اند. از کشتارهای دورهٔ عبدالرحمان خان تا محرومیت‌های سیاسی و اقتصادی در دوره‌های بعدی، این قوم با ستم‌های بسیاری روبه‌رو شده است. اما این سابقهٔ دردناک نباید بهانه‌ای شود برای توجیه هرگونه رفتار قوم‌گرایانه از سوی برخی نخبگان یا فعالان هزاره.
متأسفانه، گاهی دیده می‌شود که برخی با استناد به این تاریخ پررنج، هرگونه انتقاد از کاربرد واژه‌هایی مانند «هزاره‌جات» یا دیگر مواضع قوم‌محور را «تبعیض علیه هزاره‌ها» قلمداد می‌کنند. این نوع برخورد نه‌تنها کمکی به بهبود روابط قومی نمی‌کند، بلکه باعث می‌شود دیگر اقوام نیز موضع دفاعی بگیرند و فضای گفت‌وگوی ملی تخریب شود.
عدالتخواهی برای هزاره‌ها و دیگر اقوام تحت ستم باید در چارچوبی ملی و فراقومی مطرح شود، نه با اصطلاحات و رفتارهایی که خود به انزوای بیشتر و تنش‌های جدید دامن می‌زند.

۳. نبود پشتوانهٔ تاریخی و جغرافیایی برای اصطلاح «هزاره‌جات»

برخلاف تصور برخی، اصطلاح «هزاره‌جات» ریشهٔ تاریخی و جغرافیایی مستحکمی ندارد. مناطق مرکزی افغانستان در طول تاریخ با نام‌های مختلفی شناخته شده‌اند، از جمله «غور»، «هزارستان» (در برخی متون محدود)، یا حتی تقسیم‌بندی‌های اداری مانند «ولایت ارزگان»، «بامیان»، «دایکندی» و غیره. اما هیچ‌گاه در متون معتبر تاریخی یا جغرافیایی، تمام این مناطق تحت عنوان «هزاره‌جات» معرفی نشده‌اند. حداقل من ندیدم در این مورد منبع مشخصی تاریخی را.
حالا؛ حتی اگر فرض کنیم این اصطلاح در دوره‌هایی کاربرد داشته، باید پرسید: آیا این نام‌گذاری توسط خود هزاره‌ها صورت گرفته یا توسط دیگران به‌صورت تحقیرآمیز به کار رفته است؟ در بسیاری از موارد، چنین اصطلاحاتی نه برخاسته از خودشناسی قومی، بلکه محصول نگاه خارجی یا حاکمانی بوده که می‌خواستند مناطق را بر اساس قومیت تقسیم کنند. فرض بگیریم که به مناطق مرکزی هزاره جات اطلاق شود، آیا با این امر مشکلات هزاره ها و اقوام دیگر و در کل افغانستان حل می شود؟

۴. تأکید بر هویت ملی و اسامی رسمی

اگر دنبال افغانستان واحد باشیم که در آن تمام اقوام حق و حقوق مساوی داشته باشند، به‌جای گسترش اصطلاحات قوم‌محور مانند «هزاره‌جات»، بهتر است بر چند اصل پایدار تأکید شود:
– استفاده از نام‌های رسمی و اداری؛ مناطق مرکزی افغانستان دارای تقسیم‌بندی‌های روشن اداری (ولایت بامیان، دایکندی، ارزگان و…) هستند و نیازی به نام‌گذاری‌های موازی ندارند.
– تقویت هویت ملی افغانستان؛ همهٔ اقوام باید در چارچوب «افغانستان» هویت خود را تعریف کنند، نه در چارچوب جغرافیای قومی.
– رویکرد انتقادی به تاریخ؛ باید از ابزاری کردن تاریخ برای توجیه تقسیمات قومی امروز پرهیز کرد.

با این حال، خلاصه سخن این‌که کاربرد واژهٔ «هزاره‌جات» نه‌تنها از نظر تاریخی و جغرافیایی به یک معنی نادرست است، بلکه در جامعهٔ چندقومی افغانستان می‌تواند به دامن‌زدن به اختلافات کمک کند. به‌جای چنین اصطلاحات تفرقه‌انگیز، باید بر هویت ملی، اسامی رسمی و عدالت برای همهٔ اقوام تأکید شود. افغانستان تنها با رسمیت شناختن حقوف اقوام مختلف و با عبور از قوم‌گرایی می‌تواند به ثبات و همزیستی مسالمت‌آمیز دست یابد.

نوشته های مرتبط :