مسجد نه گنبد یکی از بناهای تاریخی کهن در افغانستان که ساخت آن به اواخر سده‌ی هشتم و اوایل سده نهم میلادی برمی‌گردد.
این بنای تاریخی در سه کیلومتری جنوب شهر مزار شریف، مرکز ولایت بلخ، موقعیت دارد که به باور مردم، اولین مسجد مسلمانان در افغانستان است.
مسجد نه گنبد به مسجد «حاجی پیاده» نیز مشهور است. مسجد نه گنبد یکی از زیباترین و جالب‌ترین معماری‌ها را در بین آثار باستانی افغانستان دارا می‌باشد؛ به‌گونه‌ای که می‌توان رو به روی آن ایستاد و سال‌ها تاریخ و تمدن و آیین را در آن نظاره کرد.
سبک معماری مسجد تاریخی نه گنبد، با طرح‌های دقیق گچ‌بری، گل و برگ‌کاری‌های ظریف و تاق‌های پهن متشکل از دو منحنی متقاطع است.
بر اساس اسناد تاریخی موجود، مسجد نه گنبد جزو بناهای به‌جای مانده از زرتشتیان و بوداییان است. این مسجد در قرن نهم میلادی و در زمان سامانیان ساخته شده است. تا قبل از حمله اعراب به بلخ، مسجد نه گنبد امروزی، درواقع آتشکده زرتشتیان بوده است.
شماری از مورخان به این باوراند که مسجد نه گنبد همان معبد باستانی «نوبهار» است که در زمان برمکیان وجود داشته و برمک متولی آن بوده است. آتشکده نوبهار بلخ مهم ترين آتشکده در زمان پادشاهی لهراسپ و گشتاسپ پیشدادی بوده و به گمان قوی محل مرگ اشوزرتشت و شاه لهراسپ می باشد.
روایت دیگری نیز وجود دارد که بوداییان از این بنا به‌عنوان معبد یا نیایشگاه استفاده می‌کردند. نام این معبد نیز «نوبهار» بوده و مکانی بسیار مقدس برای بوداییان و زرتشتیان به شمار می‌آمده است.
اما بعد از ورود اسلام به بلخ، این آتشکده یا معبد، به مسجد و عبادتگاه مسلمانان تبدیل شده است. نام نه گنبد نیز به دلیل وجود نه گنبد بزرگ آن، بر این بنا نهاده شده است.
ابن بطوطه، یکی از جهانگردان مشهور، مسجد نه گنبد را از نظر زیبایی مشابه مسجدالحمراء در شهر غرناطه اسپانیا می‌داند. معماری دلنشین و سبک ساخت سنتی و قدیمی این بنا بسیار تماشایی است.
این بنای تاریخی براثر حوادث طبیعی دچار ویرانی‌های زیادی شده است و بخش زیادی از این معماری چشم‌نواز از بین رفته است. اما روح هنر، مهارت و نشانه‌های از تمدن کهن، هنوز در بقایای این اثر به چشم می‌خورد.
ساختمان مسجد شامل یک مربع با نه گنبد بر فراز آن است و تمام سطوح آن از تاق ها به بالاشامل تزیینات گچ‌بری است. این تزیینات در دو دسته گیاهی و هندسی ارایه شده و نکات جالب توجهی درآنها به نظر می‌رسد. که در حال حاضر از گنبدها اثری نمانده ولی چهارپایه ی از آن شش‌پایه اصلی هنوز پابرجا است.
در اطراف این مسجد قدیمی نزدیک به ۳۰۰ اتاقک وجود داشته است. این اتاقک‌ها درگذشته برای تدریس و آموزش آیین زردشتی استفاده می‌شده و بعدها مورد استفاده علمای مسلمان قرار گرفته است. از برخی اتاق‌های اطراف این بنا به‌عنوان محل اسکان موقت مسافرانی که آن مسیر عبور می کردند استفاده‌شده است. علاوه بر این‌ها، مراسم‌های مذهبی نیز در این اتاق‌ها و حجره‌ها برگزار می‌شده‌است.
بناهای تاریخی در افغانستان همواره مورد کم مهری و بی‌توجهی حاکمان قرار داشته است که مسجد نه گنبد نیز از قاعده مستثنا نیست. قسمتی از بنای مسجد نه گنبد به دلیل حوادث طبیعی از بین رفته‌است و قسمتی دیگر بر اثر سو استفاده و بی‌توجهی مردم. هرچند اقداماتی در جهت حفاظت از این بنای تاریخی در دوران جمهوری روی دست گرفته شده بود اما به دلیل سقوط افغانستان به دست طالبان کار آن معطل ماند.
متأسفانه فرهنگ حفاظت از بنای تاریخی در میان مردم نیز آن‌چنان‌که باید جا نیفتاده است. در بسیاری از بناهای تاریخی دیده شده است که مردم خاک و خشت بنا را انتقال داده و یا به محل بازی کودکان تبدیل کرده اند.
