سی‌و‌پنجمین دوره نمایشگاه کتاب تهران از روز نوزدهم ثور در مصلی امام خمینی تهران به مدت ۱۰ روز آغاز شد. این نمایشگاه کتاب، به عنوان بزرگترین برنامه فرهنگی کتاب در منطقه و حوزه فارسی زبانان بسیار مهم است. از این رو باتوجه به بزرگی و حواشی پیرامون آن از جمله ممنوعیت طالبان از اشتراک ناشران افغانستانی در این دوره، نکاتی قابل ذکر است که به آن می پردازیم:
نکته اول: نمایشگاه کتاب تهران از مهمترین و بزرگترین نمایشگاه‌های کتاب در آسیا و خاورمیانه است که امسال با شعار «بخوانیم و بسازیم» با حضور ۲ هزار و ۷۰۰ ناشر داخلی ایران و ۶۰ ناشر خارجی از ۱۹ ثور آغاز شد. اهمیت این نمایشگاه به مثابه یک رویداد فرهنگی برای جامعه فارسی زبان بسیار تاثیر گذار و مهم است.
در نمایشگاه، این دوره طبق اعلام مقامات مسئول ایرانی، بیش از ۲ هزار و ۶۰۰ ناشر داخلی ایران و حدود ۶۰ ناشر خارجی و چهره فرهنگی از ۲۵ کشور شرکت کرده‌اند. علاوه‌براین، ۵۰ مهمان غیرایرانی در بزرگترین رویداد فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و جوزه فارسی زبانان حضور دارند. گفته شده که حدود ۵۰ هزار عنوان کتاب خارجی در نمایشگاه کتاب ۱۴۰۳ عرضه خواهد شد که باتوجه به حجم بار دریافتی پیش‌بینی می‌شود، حجم کتاب‌های خارجی ۷۰ تُن باشد. کشور یمن، مهمان ویژه دقیقه نودی نمایشگاه کتاب ۱۴۰۳ است که یازده روز قبل از شروع نمایشگاه جایگزین مهمان تدارک‌دیده، یعنی هند شد.
با این حال این نمایشگاه در واقع فرصتی است برای افراد کتاب خوان و پژوهشگر از جمله افغانستانی‌ها تا با کمترین زمان ممکن بیشترین بهره را ببرند. یعنی این نمایشگاه، باتوجه به هم‌زبانی، برای افغانستان‌ها – اعم از ناشر و پژوهشگر و دانشجو و جوانان – فرصت بسیار مطلوب در جهت بهره‌وری از آن است.
نکته دوم: در حالی‌که ناشران افغانستانی هر سال در نمایشگاه کتاب تهران حضور پرشور داشتند، اما پس از بازگشت طالبان در افغانستان، حضور این ناشران در سه سال اخیر با اما و اگر همراه شده است. سال‌گذشته کتاب‌هایی که قرار بود از سوی ناشران افغانستانی به نمایشگاه کتاب تهران بیاید با ممیزی‌های فراوان طالبان همراه شد و برخی ناشران هم حتی اجازه حضور پیدا نکردند.
امسال هم هیچ ناشری از افغانستان در نمایشگاه کتاب تهران حضور ندارد و فقط ناشران حاضر افغانستانی ساکن ایران در این نمایشگاه فعالیت می‌کنند.
بر اساس گزارش‌ها، مسئولان طالبان به ناشران علاقه‌مند در نمایشگاه کتاب تهران چند روز قبل از آغاز نمایشگاه گفته بودند پس از بررسی کتاب‌ها در کمیسیون ارزیابی این گروه (متشکل از نمایندگان اداره استخبارات، اداره امنیت ملی طالبان و وزارت اطلاعات و فرهنگ)، به کتاب‌هایی که در کمیسیون تایید شدند، اجازه شرکت در نمایشگاه داده می‌شود.
اما در نهایت طالبان اجازه ندادند که ناشران افغانستان در این نمایشگاه شرکت کنند. اگرچه علت اجازه‌ندادن طالبان، عدم تامین محل بود و باش رایگان برای ناشران گفته شده، اما این دلیل باتوجه به اظهارات ناشران نمی تواند دلیل اصلی باشد. به اعتقاد بسیاری از آگاهان، دلیل اصلی ممنوعیت ناشران از اشتراک در نمایشگاه تهران، نگاه ضدآگاهی بخشی طالبان منحیث یک گروه ضدکتاب، در کنار دیدگاه افراط‌گرایانه به کتاب‌های مختلف تاریخی، فلسفی، سیاسی و اجتماعی و نگاه دگم‌اندیشانه مذهبی می تواند باشد.
نکته سوم: پس از آغاز نمایشگاه کتاب تهران، دیپلمات‌های طالبان در حالی در این نمایشگاه حضور پیدا کرده و از آن دیدن نمودند که این گروه مانع حضور ناشران افغانستان در این نمایشگاه شدند. هرچند که طالبان گفتند که دیپلمات‌های این گروه به دعوت رسمی مسئولان نمایشگاه کتاب تهران در این نمایشگاه شرکت کرده‌اند و از غرفه‌های «کتاب افغان‌ها» نیز بازدید کرده اند. اما این رفتار مبین به نحوی نشان‌دهنده‌ی برخورد دوگانه این گروه است. زیرا بسیاری‌ها این نقد وارد می کنند که طالبان از یک طرف مانع حضور ناشران افغانستانی در این نمایشگاه می شوند و شدند؛ اما از جانب دیگر دیپلمات‌های این گروه برای عادی جلوه دادن مسئله در نمایشگاه حضور پیدا کرده و از آن دیدن می کنند.
نکته چهارم: بسیاری‌ها معتقد اند که ممنوعیت حضور ناشران افغانستانی در نمایشگاه کتاب تهران با سیاست ضدکتابی که اخیرا طالبان در افغانستان روی گرفته اند، همآهنگ است. زیرا همین چند هفته‌ی قبل بود که سازمان حقوق بشر و رواداری در گزارشی اعلام کرد که طالبان خرید و فروش کتاب‌های چاپ ایران را در افغانستان ممنوع کرده است. این سازمان در گزارش خود نوشته بود که طالبان همچنین خرید و فروش کتاب‌های مربوط به شیعیان، آثاری درباره اقوام مختلف مثل تاجیک‌ها، هزاره‌ها و اوزبیک‌ها را ممنوع کرده است.
هرچند که طالبان بلافاصله این گزارش را رد کردند اما این موضوع را تایید کردند که کتاب‌های ضد ارزشی از دید این گروه را از فروشگاه ها و مراکز پخش و توزیع کتاب جمع آوری می‌کنند. خوب این بدان معنی است که به جز چند کتاب حدیثی آن هم از نوع گزینشی آن، کتاب های تاریخی، اجتماعی، سیاسی، شعر، فلسفه، حکمت در کنار ده ها عنوان کتاب آگاهی بخش از دید طالبان ضد ارزشی بوده و باید از بازار جمع آوری گردد.
نکته پنجم: روز گذشته وقتی‌که مسئولان نمایشگاه تهران از فروش ۲۵۰ هزار جلد کتاب به قیمت مجموعی، ۱۴۲ میلیارد تومان معادل حدود ۱۶۵ میلیون افغانی تا پایان روز سوم نمایشگاه سخن گفتند، این پرسش بارها در ذهنم مطرح شد که ما به عنوان یک کشوری که حدود ۴۰ میلیون جمعیت دارد چقدر کتاب می خوانیم و چقدر پول خود را هزینه خرید کتاب می‌کنیم؟ آیا رابطه‌ای میان عقب ماندگی ما و عدم توجه به کتاب و مطالعه وجود ندارد؟ با این حال وقتی به آمار سال گذشته نمایشگاه تهران که در آن حدود سه‌ونیم میلیون جلد کتاب در بدل ۴۰۱ میلیارد تومان یعنی معادل حدود ۶۶۰ میلیون افغانی فروخته شده و مقایسه آن با افغانستان که مردمان کشور از یک سو نانی برای خوردن ندارند و از جانب هم فرهنگ کتابخوانی کمتر نهادینه شده است نگاه کردم، بیشتر حسرت خوردم.
