نقدی بر کتاب “مارشال فهیم در خاطرات من؛ از عیاری تا سیاست‌ورزی” از برنا صالحی

دسته: تحلیل
نویسنده: غلام‌رضا سادات
1403/02/17
10:22 ق.ظ
بازدید: 117

پایگاه خبری تحلیلی روایت : به تازگی کتابی تحت عنوان “مارشال فهیم در خاطرات من؛ از عیاری تا سیاست ورزی” از برنا صالحی که مدت چندین سال را با مارشال فهیم بوده، منتشر شده است. در نخست باید گفت که بازگوکردن تاریخ چند دهه‌ی گذشته افغانستان در قالب خاطرات، گزیده‌نویسی، قصه و سرگذشت یا هر قالب دیگری، قابل تامل است. زیرا با این نوشته‌ها است که گوشه‌های پیدا و پنهان سیاست افغانستان، اشتباهات سیاست مداران، چرایی مشکلات و بسا مسائلی که در دهه‌های گذشته برای افراد جامعه از یک سو چالش‌آفرین و از سوی دیگر پنهان و مبهم بوده، آشکار می‌گردد.

به تازگی کتابی تحت عنوان “مارشال فهیم در خاطرات من؛ از عیاری تا سیاست ورزی” از برنا صالحی که مدت چندین سال را با مارشال فهیم بوده، منتشر شده است. در نخست باید گفت که بازگوکردن تاریخ چند دهه‌ی گذشته افغانستان در قالب خاطرات، گزیده‌نویسی، قصه و سرگذشت یا هر قالب دیگری، قابل تامل است. زیرا با این نوشته‌ها است که گوشه‌های پیدا و پنهان سیاست افغانستان، اشتباهات سیاست مداران، چرایی مشکلات و بسا مسائلی که در دهه‌های گذشته برای افراد جامعه از یک سو چالش‌آفرین و از سوی دیگر پنهان و مبهم بوده، آشکار می‌گردد.

البته در سال‌های پسین، سنت نیکوی خاطره‌نویسی بین شماری از مجاهدین و رهبران دوران جهاد و مقاومت افغانستان رایج شده که یک امر پسندیده است. از این رو در چندسال اخیر شماری از سیاسیون خاطرات شان را در قالب‌های مختلف و عناوین گوناگون تدوین نموده اند، ولی نکته مورد توجه این است که این نبشته‌ها دارای اشکالات‌ و نقدهایی است که بعضا حتی نفس نوشتار آنان را تحت تاثیر قرار داده است.

بر کتاب آقای برنا صالحی راجع به مارشال فهیم هم نیز نقدهای وارد است. در این نوشته هرچند مجال نقد همه جانبه این کتاب با توجه به مشکل فشردگی در ذکر مطالبی که قرار است در پایگاه خبری_ تحلیلی روایت منتشر شود، وجود ندارد، از این رو به صورت اختصار به چند مورد مهم اشاره می‌کنیم:

اول: یکی از اشکالات جدی در خاطره‌نویسی مجاهدین و بزرگان جهادی افغانستان که تاکنون چندین اثر آنان را مطالعه نموده‌ام و به آن برخوردم، بزرگ‌نمایی از خود‌ است. البته بدون شک که در خاطره‌نویسی‌ها معمولا افراد نویسنده‌ در متن و محور هستند؛ ولی این نکته باید تفکیک شود که خاطره‌نگاران دال مرکزی تصمیم گیری نیستند. متاسفانه در این کتاب‌ها اکثریت مطلق نویسندگان با بزرگ‌نمایی از خود در واقع شخص خویش را دال مرکزی قضایا قرار داده و این گونه وانمود می شود که گویا تمامی امور بر محور این افراد می چرخیده است. در کتاب خاطرات جناب صالحی هم در بعضی موارد این اشکال مشهود است. هرچند بازهم تاکید می کنم که محور و شاهد ماجرا قطعا نویسندگان خاطرات هستند ولی دال مرکزی اکثرا این خاطره‌نویسان نیستند. جناب صالحی مثلا وقتی از نقش مارشال فهیم در تعیین حمایت از کاندیداتوری یونس قانونی در ریاست پارلمان یاد می‌کند، در صفحات ۷۸ و ۷۹ می نویسد که شخص ایشان بوده که گویا نظر مارشال فهیم را در زمینه حمایت از کاندیداتوری قانونی جلب کرده است. در حالی‌که همه می‌دانیم در میدان سیاست بده و بستان و تعاملات پیدا و پنهانی وجود دارد که رهبران با توجه به تمامی آن نظرات و احتمالات تصمیم می‌گیرند نه دیدگاه یک فرد در قامت یاور و آن هم در چند دقیقه. بنابر این یکی از اشکالات خاطره نویسی در کل و به صورت مشخص بین سیاسیون‌ افغانستان، این خود تعریفی است. عین همین مسئله را در خاطرات سید رحمت الله مرتضوی، عزیز رویش، زلمی خلیل زاد و دیگران نیز می‌توان دید.

همچنین بخوانید: عاصم منیر در آستانه انتخابات پاکستان: به کسی اجازه خشونت زیر نام فعالیت سیاسی را نمی‌‌دهیم

دوم: اشکال دوم اما روش نوشتار غیر اصولی و پراکندگی کتاب است. یعنی در ذکر وقایع در بعضی جای‌ها هیچ گونه تسلسل منطقی وجود ندارد. در حالی‌که نویسنده در اول کتاب موضوعات را فهرست بندی کرده و متذکر شده که بر اساس آن فهرست به پیش می‌رود؛ ولی در ادامه متن دیده می شود که این اصول رعایت نشده است. مثلا در صفحات ۷۶ تا ۷۸ در حالی‌که قضایای انتخابات‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۴ بسیار مختصر بازگو شده و بعد داستان وفات مارشال بیان گردیده است، اما در صفحه بعد دوباره داستان برمی‌گردد به سال ۱۳۸۴ و انتخاب رئیس پارلمان و رقابت قانونی و سیاف برای ریاست پارلمان. خوب این گونه نوشتار، خواننده را دچار چالش می‌کند. چه خوب است که در ذکر خاطراتی که بیشتر جنبه‌ی تاریخی دارد، تسلسل منطقی لحاظ شود و هر قضیه در جای خودش مورد واکاوی و تبیین قرار گیرد.

سوم: مورد بعدی که در کتاب‌های خاطرات نوشته شده در افغانستان قابل تامل است، وصف بسیار غلوآمیز از شخصیت‌ها است. این توصیف‌ها در خاطره‌نگاری حتی اگر واقع بینانه هم باشد، از ارزش اثر می کاهد. حالا اینکه اگر غیر واقع‌بینانه باشد بدون شک ارزش اثر را بسیار پایین می آورد. البته جناب صالحی نسبت به بسیاری از نویسندگان جهادی که خاطرات خود را نوشته اند، تلاش کرده که از توصیف و شخصیت‌پرستی در متن کتاب تاحدودی بکاهد، ولی با آن‌هم در بسیاری از صفحات و بخش‌ها این توصیف و بزرگ نمایی‌ها کاملا مشهود است. به عنوان مثال جناب صالحی در صفحات ۸۱ و ۸۲ در تعریف مارشال نوشته که “بعضی از صفات مارشال حتی در تضاد هم بوده است”. به قول جناب صالحی، مارشال فهیم هم ملا بود و هم روشنفکر. هم زندگی اشرافی داشت و هم عیار بوده است. در تبیین این مسئله هم، ضمن ذکر چند مورد کمک به افراد مختلف، نوشته است که مارشال فهیم به شعر و موسیقی محلی علاقه داشت و…! حالا اگر مسئله ملا و روشنفکر بودن را در نظر بگیریم و تعریف کنیم، واقعا این دو ممیزه می تواند در وجود مارشال فهیم و کنار هم معنی پیدا کند؟ البته مسئله اشرافیت و نگاه مادی و همچنین شخصیت عیار منش‌اش را هم فرض بر درست قرار می دهیم!

همچنین بخوانید: امضای پروژه‌ی ۶.۹ میلیون دالری میان سازمان جهانی صحت و جاپان در حمایت از بخش صحت افغانستان

چهارم: در ادامه توصیف شخصیت‌ها به صورت غلو آمیز که در تاریخ واقعه نگاری رایج است و نویسندگان افغانستان هم از آن مبرا نیستند، مورد مهم در این میان بازتعریف جایگاه و وزنه سیاسی سیاسیون است که بازهم بزرگ نمایی شده و می شود. همان طوریکه جناب صالحی از جایگاه مارشال فهیم به عنوان مرد قدرت‌مند یاد کرده، این جایگاه قطعا همه می‌دانیم در تمامی مقاطع بیش از ۳۰ سال فعالیت سیاسی و نظامی مارشال فهیم، ثابت نبوده است. از سوی هم جناب صالحی در بعضی جای‌ها به صورت قطعی تمام کاره مملکت وی را دانسته است. مثلا در صفحه ۷۸ وقتی قصه تعیین رئیس پارلمان در سال ۱۳۸۴ را روایت کرده، گفته که در جلسه‌ ی که ایشان و شخص مارشال و برادرش بوده، بحثی روی این‌که چه کسی باید رئیس پارلمان شود شروع شده و مارشال فهیم گفته شرایط واقعا سخت شده و سپس آقای صالحی قانونی را برازنده ریاست دانسته و در نهایت مارشال با زدن دستش به صندلی به علامت تایید، گفته که قانونی رئیس پارلمان است”. خوب حالا این سوال مطرح است که استاد ربانی به عنوان کاندیدا و رقیب جدی یونس قانونی کجای‌ کار بود؟ مگر می‌شود که مارشال فهیم، شما و برادر ایشان در جلسه ۳ نفره به جای همه‌ی ۱۲۲ وکیل که به قانونی در سال ۸۴ برای ریاست پارلمان رای دادند، تصمیم بگیرید؟ مگر سید مصطفی کاظمی، استاد ربانی و دیگر بزرگان دوان مقاومت بدون مذاکره و جلسه‌ی مشورتی تصمیم به حمایت از آقای قانونی گرفتند؟ قطعا که چنین مباحث مطرح بوده و این نکته لازم است که کمی بیشتر مورد تامل واقع شود.

همچنین بخوانید: نوروز در شعر سعدی(2)

پنجم: موضوع مهم دیگر که می‌شود با نگاه انتقادی به آن پرداخت، چگونگی رد شدن از اشتباه مارشال فهیم در سال ۲۰۰۹ و رفتن در تکت انتحاباتی حامد کرزی است. در حالی‌که هر فردی از جامعه افغانستان می داند که مارشال فهیم در سال ۲۰۰۹ می‌توانست با نه گفتن به معاونت کرزی تمامی اشتباهاتش را جبران کند، ولی نه تنها این کار را نکرد که در دقایق آخر به جبهه ملی به رهبری استاد ربانی‌ که قرار بود کاندید واحد از این آدرس معرفی کند، پشت کرده و باعث از هم پاشیدن این جبهه شد. حالا جناب صالحی نوشته است که “مارشال فهیم با واقع نگری و درک درستی که از وضعیت داشت، بر خلاف پیش‌بینی‌ها وارد انتخابات ۲۰۰۹ شد و موفق به احراز پست معاون اول ریاست جمهوری حامد کرزی شد”. حالا پرسش این است که جناب صالحی رفتن به تکت انتخاباتی کرزی را بر اساس کدام رویکرد، درک واقعیت نام گذاشته است؟ مگر به دست آوردن کرسی معاونت اول با کنار زدن همسنگر خود (احمد ضیا مسعود) و پشت کردن به استاد ربانی و جبهه ملی، کسب موفقیت است؟ به هرحال از این دست تعریف در جای‌های دیگر کتاب نیز بعضا وجود دارد.

با این وجود، نکاتی مثبتی زیادی در این کتاب وجود دارد که گوشه‌های مهمی از تاریخ و سیاست افغانستان را در سال های گذشته بازگو می‌کند و توصیه می شود که دوستان کتاب‌خوان این اثر مهم را مطالعه نمایند. بدون شک با تمامی اما و اگرها، نفس نگارش این گونه کتاب‌ها قابل تحسین است.

نوشته های مرتبط :