وزارت تحصیلات عالی طالبان اعلام کرده است که به دستور «امیرالمؤمنین» و با نظارت مستقیم رئیسالوزرا و قاضیالقضات این گروه، کمیتهای متشکل از ۳۵۴ تن از علمای دینی و استادان مدارس جهادی، بازبینی سراسری نصاب دانشگاههای افغانستان را تکمیل کرده است. به گفتهی شیخ ضیاءالرحمن الاریوبی، معین علمی این وزارت، این کمیته در مدت سه ماه بیش از ۴۱۰۰ جلد کتاب را از نظر «عقیدتی، فکری، فرهنگی و مذهبی» بررسی کرده است.
طالبان میگویند هدف از این اقدام، «هماهنگسازی آموزش با ارزشهای اسلامی» است. اما در واقع، این پروژه بیش از آنکه تلاشی برای اصلاح یا بهبود نظام آموزشی باشد، گامی دیگر در راستای اسلامیسازی ایدئولوژیک آموزش عالی و حذف کامل تفکر انتقادی از دانشگاههاست.
از بازبینی تا تصفیهی فکری
بازبینی نصاب تحصیلی در ظاهر امری طبیعی و حتی ضروری است. هر نظام آموزشی نیاز دارد که کتابها و منابع درسیاش را بهروز نگه دارد، تا دانشجویان از تازهترین دستاوردهای علمی بهرهمند شوند. اما در افغانستان تحت حاکمیت طالبان، «بازبینی» معنای دیگری دارد: تصفیهی فکری.
وقتی ۳۵۴ تن از علمای مدارس جهادی مسئول بازبینی بیش از چهار هزار جلد کتاب میشوند، روشن است که دغدغهی اصلی علمی یا آکادمیک نیست. این گروهها نه در فلسفهی علم تخصص دارند، نه در علوم طبیعی، اجتماعی یا انسانی. آنان از منظر «عقیدتی» به کتابها مینگرند؛ یعنی به دنبال «کلمات ممنوعه»، مفاهیم «غیراسلامی» و اندیشههایی هستند که ممکن است باورهای آنان را به چالش بکشد.
در چنین روندی، علوم مدرن، نظریههای انتقادی، و مفاهیم بنیادینی چون آزادی، برابری جنسیتی، حقوق بشر، یا حتی منطق علمی، در معرض حذف یا تحریف قرار میگیرند.
طالبان از نخستین روزهای حاکمیتشان کوشیدهاند نظام آموزشی را در خدمت ایدئولوژی خود قرار دهند. از ممنوعیت تحصیل دختران گرفته تا تفکیک جنسیتی و حذف رشتههایی چون جامعهشناسی، موسیقی و هنر، همه نشانههایی از یک روند هدفمندند: ساختن نسلی مطیع، بدون تفکر انتقادی، و منطبق با قرائت خاص آنان از دین.
اکنون با «بازبینی نصاب»، این روند به مرحلهی تازهای رسیده است. دانشگاهها که روزگاری آخرین سنگر آزادی اندیشه در افغانستان بهشمار میرفتند، به تدریج به مدارس دینی بدل میشوند؛ جایی برای تکرار مفاهیم ایدئولوژیک، نه برای کشف حقیقت.
دانشگاه بدون آزادی، دانشگاه نیست؛ و علمی که در آن امکان پرسش و تردید نباشد، دیگر علم نیست. حذف علوم مدرن و جایگزینی آن با قرائتهای تنگنظرانهی مذهبی، جامعه را به عقب میبرد و راه هرگونه پیشرفت علمی و فکری را میبندد.
وقتی استادان جهادی نصاب را تعیین کنند، جای فیزیکدان، فیلسوف، پزشک و اقتصاددان را «ملا»هایی میگیرند که دغدغهشان نه حقیقت، بلکه حفظ روایت رسمی از ایمان است. نتیجهی چنین نظامی روشن است: تولید نسلی که نه میتواند بیندیشد، نه میتواند بپرسد، و نه توان رقابت در دنیای امروز را دارد.
دانشگاهها موتور فکری هر جامعهاند. هرگاه این موتور خاموش شود، جامعه نیز به رکود میافتد. بازبینی نصاب از سوی طالبان، در واقع، خاموش کردن همین موتور است. این اقدام، در ظاهر «بازگشت به ارزشهای اسلامی» است، اما در واقع، گامی در جهت تثبیت انحصار قدرت و کنترل ذهنهاست.
آنچه در پسِ شعار «اسلامیسازی» نهفته است، در حقیقت نوعی «طالبانیسازی» آموزش است؛ یعنی تحمیل یک قرائت واحد، حذف هر صدای متفاوت، و پایان دادن به تنوع فکری.
سخن آخر
افغانستان بیش از هر زمان دیگری به دانش، اندیشه و دانشگاههای آزاد نیاز دارد. کشوری که چهار دهه جنگ را تجربه کرده، تنها با آموزش آزاد و مدرن میتواند دوباره برخیزد. اما طالبان بهجای بازسازی، در پی بازگشت به قرون گذشتهاند.
بازبینی نصاب دانشگاهی با معیارهای ایدئولوژیک، نه اصلاح است و نه ترقی؛ بلکه بازگشت به تاریکی است. اگر امروز اندیشه از دانشگاه حذف شود، فردا دیگر نه دانشگاهی خواهد ماند و نه اندیشهای برای نجات این سرزمین.
