مرابطون، موحدون، طالبان: آیا افراط‌گرایی سرنوشت مشترک مسلمانان است؟

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/01/27
12:10 ب.ظ
بازدید: 20

پایگاه خبری تحلیلی روایت : این هفته در تقویم، سالروز فتح اندلس (اسپانیا) توسط مسلمانان است. فتح اندلس توسط مسلمانان در سال ۹۲ هجری (۷۱۱ میلادی) یکی از نقاط عطف تاریخ اسلام بود که نشان‌دهنده قدرت نظامی، فرهنگی و وحدت مسلمانان در آن دوران را نشان می دهد. اما سقوط تدریجی حکومت‌های اسلامی در اندلس پس از حدود ۸۰۰ سال و نهایتاً شکست نهایی در سال ۱۴۹۲ میلادی، به همراه وضعیت کنونی جهان اسلام، از جمله افغانستان تحت حاکمیت طالبان، نشان‌دهنده‌ی افولی است که نیاز به تحلیل عمیق دارد. این نوشتار کنونی سعی می‌کنیم تا به بررسی عوامل فتح اندلس، دلایل شکست مسلمانان، و نقش تفرقه و افراط‌گرایی در تضعیف تمدن اسلامی به طور مختصر اشاره کنیم:

این هفته در تقویم، سالروز فتح اندلس (اسپانیا) توسط مسلمانان است. فتح اندلس توسط مسلمانان در سال ۹۲ هجری (۷۱۱ میلادی) یکی از نقاط عطف تاریخ اسلام بود که نشان‌دهنده قدرت نظامی، فرهنگی و وحدت مسلمانان در آن دوران را نشان می دهد. اما سقوط تدریجی حکومت‌های اسلامی در اندلس پس از حدود ۸۰۰ سال و نهایتاً شکست نهایی در سال ۱۴۹۲ میلادی، به همراه وضعیت کنونی جهان اسلام، از جمله افغانستان تحت حاکمیت طالبان، نشان‌دهنده‌ی افولی است که نیاز به تحلیل عمیق دارد. این نوشتار کنونی سعی می‌کنیم تا به بررسی عوامل فتح اندلس، دلایل شکست مسلمانان، و نقش تفرقه و افراط‌گرایی در تضعیف تمدن اسلامی به طور مختصر اشاره کنیم:

فتح اندلس و قدرت و وحدت اسلامی

در اواخر قرن اول هجری، مسلمانان تحت فرماندهی طارق بن زیاد و موسی بن نصیر، با ارتشی متحد و انگیزه‌های دینی و اقتصادی، از تنگه جبل‌الطارق گذشتند و وارد شبه‌جزیره ایبری شدند. در نبرد وادی لکه (۷۱۱ میلادی)، پادشاهی ویزیگوت‌ها مستقر در اندلس شکست خورد و اندلس به سرعت فتح شد.
با این ویزیگوت ها با مشکلات روبرو بودند، اما عوامل موفقیت مسلمانان در فتح اندلس اول این‌که؛ با وجود انتقادهای که بر سیستم خاندان اموی وجود داشت، اما آنان حتی برای منافع خود در صدد کشورگشایی بودند. از سویی هم روحیه جهادی و انگیزه‌های اقتصادی نزد مسلمانان مطرح بود. زیرا بسیاری از جنگ‌جویان برای گسترش اسلام و همچنین کسب غنایم وارد جنگ می‌شدند. مورد دیگر در پیروزی مسلمانان این‌که، حکومت ویزیگوت‌ها در اسپانیا دچار تفرقه و فساد داخلی بود و مردم تحت ستم آنان از مسلمانان استقبال کردند. و نکته آخر هم که سبب پیروزی مسلمانان شد، این مسئله بود که آنان با اهل کتاب (مسیحیان و یهودیان) با عدالت رفتار کردند و این امر موجب پذیرش آنان شد. البته رفتار مسلمانان به معنی توجیه رفتار حکومت های ظالم چون اموی و عباسی نیست. بلکه به معنی رفتار کلی مسلمانان در آن زمان است.

افول مسلمانان در اندلس پس از تفرقه و افراط‌گرایی

حکومت مسلمانان در اندلس حدود ۸۰۰ سال دوام آورد، اما به تدریج ضعیف شد و سرانجام در سال ۱۴۹۲ میلادی با سقوط غرناطه، آخرین پایگاه اسلامی، پایان یافت. بن خلدون، مورخ و جامعه‌شناس مسلمان، در کتاب مقدمه خود به عوامل انحطاط تمدن‌ها اشاره می‌کند که بسیاری از آن‌ها در سقوط اندلس مشهود است.

چرا مسلمانان در اندلس شکست خوردند؟

با این‌که مسلمانان حدود ۸۰۰ سال اسپانیا را در اختیار داشتند و چندین سلسله در آن حکومت کردند، اما عوامل مختلف سبب شد تا این جغرافبا از دست مسلمانان خارج شود. اولین دلیل تفرقه و جنگ‌های داخلی بود. پس از فروپاشی خلافت اموی در اندلس و تشکیل ملوک‌الطوایف (دولت‌های کوچک مستقل)، مسلمانان به جای اتحاد در برابر دشمن مشترک (مسیحیان)، به جنگ با یکدیگر پرداختند. ابن خلدون معتقد بود که عصبیت (همبستگی اجتماعی) زمانی که از بین برود، سقوط یک تمدن حتمی است. از سویی دیگر فساد حکومتی و دوری از عدالت نیز سبب تضعیف و سقوط شد. بسیاری از حکام اندلس به جای خدمت به مردم، به عیش و نوش و تجملات روی آوردند. از جانب هم برخی از حکام مسلمان در اندلس برای مقابله با رقبای داخلی، از پادشاهان مسیحی کمک می‌گرفتند که این امر به تدریج قدرت مسلمانان را تضعیف کرد. نکته مهم دیگر هم این‌که توقف اجتهاد و پیشرفت علمی سبب ضعف و سقوط شد. زیرا در دوره‌ای، اندلس مرکز علمی جهان بود، اما با حاکمیت متحجران و محدود کردن تفکر انتقادی، این مراکز تضعیف شدند.

سقوط اندلس نمونه ای ضعف و اختلاف و افراط‌گرایی مسلمانان

یکی از عوامل مهم در انحطاط تمدن اسلامی، ظهور جریان‌های افراطی بود که به جای عقلانیت و تعامل، به خشونت و انزوا روی آوردند. در اندلس، گاهی حکام تحت تأثیر فقهای متعصب، سیاست‌های سختگیرانه‌ای علیه مسیحیان اجرا کردند که باعث شد آن‌ها علیه مسلمانان متحد شوند.
نمونه‌های تاریخی از افراط‌گرایی در جهان اسلام از جمله در غرب افریقا و محوریت مراکش، تونس و اندلس وجود دارد. دولت مرابطون و موحدون، این دو حکومت که ابتدا برای احیای اسلام به قدرت رسیدند، به تدریج با سیاست‌های خشن و عدم تحمل مخالفان، باعث نفرت عمومی شدند. این جریان ها و قرائت های دینی صورت گرفته تا جنگ میان هم پیش رفتند و سبب تضعیف مسلمانان شدند، هم جغرافیا را از دست دادند.
یک نمونه دبگر، سقوط بغداد توسط مغولان (۱۲۵۸ میلادی) است که بخشی از این شکست به دلیل اختلافات داخلی و ناتوانی حکومت عباسی در ایجاد اتحاد بود.

وضعیت کنونی جهان اسلام، افغانستان و طالبان

امروزه نیز جهان اسلام با چالش‌های مشابهی که زمانی در اندلس، غرب افریقا و عراق و جاهای دیگر مواجه بود، روبه‌رو است. در افغانستان، گروه طالبان که با شعار اجرای شریعت به قدرت رسید، با سیاست‌های افراطی خود باعث انزوا و رنج مردم شده است. یکی از مهمترین چالش ها در دنیای اسلام از اول تا امروز، عدم تحمل مخالفان بوده است. طالبان مانند برخی حکام متعصب اندلس، هرگونه صدای مخالف را سرکوب می‌کند. خوب این مسئله سبب شورش مردم خواهد شد. از سویی هم بستن دانشگاه‌ها به روی زنان و محدود کردن آموزش، یادآور دوران افول علمی در اندلس است. چنانچه بعضی از گروه های افراطی آن را عین امروز که در افغانستان جریان دارد، اجرا کردند. خلاصه تین‌که همان‌طور که حکومت‌های متعصب اندلس با سیاست‌های خشن دشمنان را متحد کردند، طالبان نیز افغانستان را به سمت انزوای جهانی سوق داده است.

با این حال، فتح اندلس نشان‌دهنده اوج تمدن اسلامی بود، اما سقوط آن نتیجه‌ی تفرقه، فساد، و افراط‌گرایی بود. امروزه نیز جهان اسلام با چالش‌های مشابهی روبه‌رو است. ابن خلدون به درستی اشاره می‌کند که تمدن‌ها زمانی رشد می‌کنند که بر پایه عدالت، علم و وحدت باشند، و زمانی سقوط می‌کنند که این اصول فراموش شوند. تا زمانی که مسلمانان نتوانند از تاریخ خود درس بگیرند، احتمال تکرار تاریخ در هر سرزمینی فارغ از اسلام و غیر اسلام وجود دارد.

نوشته های مرتبط :