مدرنیته‌های چندگانه؛ از تجددخواهی امان‌الله خان تا مدرنیسم در جاپان

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
۱۴۰۳/۰۵/۲۹
۱۱:۳۱ ق٫ظ
بازدید: 33

پایگاه خبری تحلیلی روایت : دیروز (28 اسد) سالروز استقلال افغانستان بود. من نمی‌دانم سرچشمه‌ی این باور اشتباه چیست که می‌گویند و افغانستان و جاپان در یک زمان استقلال گرفته‌اند، اما همین باور باعث گردیده که مردم ما همیشه این دو کشور را با همدیگر مقایسه کرده و بپرسند که چرا ژاپن پیشرفت کرد اما ما عقب ماندیم.در این مطلب به تاریخچه‌ی استقلال و ژاپن نمی‌خواهم بپردازم، بلکه می‌خواهم به صورت مختصر به سرنوشت دوگونه مدرنیسم و تجددخواهی در افغانستان و ژاپن پرداخته و به این پرسش پاسخ بگویم که چرا اصلاحات امانی ناکام ماند اما اصلاحات سلسله‌ی میجی ژاپن را به یک کشور مدرن تبدیل کرد.

دیروز (۲۸ اسد) سالروز استقلال افغانستان بود. من نمی‌دانم سرچشمه‌ی این باور اشتباه چیست که می‌گویند و افغانستان و جاپان در یک زمان استقلال گرفته‌اند، اما همین باور باعث گردیده که مردم ما همیشه این دو کشور را با همدیگر مقایسه کرده و بپرسند که چرا ژاپن پیشرفت کرد اما ما عقب ماندیم.

در این مطلب به تاریخچه‌ی استقلال و ژاپن نمی‌خواهم بپردازم، بلکه می‌خواهم به صورت مختصر به سرنوشت دوگونه مدرنیسم و تجددخواهی در افغانستان و ژاپن پرداخته و به این پرسش پاسخ بگویم که چرا اصلاحات امانی ناکام ماند اما اصلاحات سلسله‌ی میجی ژاپن را به یک کشور مدرن تبدیل کرد.

عمده‌ترین تفاوت این دو تجددخواهی در این است که امان‌الله به دنبال غربی‌ساختن افغانستان بود، اما سلسله‌ی میجی به دنبال نوعی مدرنیته‌ی بومی.

از امان‌الله شروع می‌کنیم.

اصلاحات امانی در افغانستان به شدت متاثر از گفتمان کمالیسم بود. یکی از اصول بنیادین کمالیسم یا مصطفی کمال اتاترک را وسترنیسم، غرب‌گرایی و غربی‌سازی تشکیل می‌داند. ترنر می‌گوید: «برنامه مصطفی کمال، نوعی تقلید آگاهانه بود و مدل خاص اقتباس او، اروپا انتخاب شده بود.» مصطفی کمال اتاترک به این عقیده بود که مدرن‌شدن هنگامی ممکن است که بتوان شرایطی را که باعث مدرن‌شدن اروپا شد، به وجود آورد. به تعبیر دیگر، در این گفتمان مدرن‌شدن و غربی‌شدن یکی پنداشته می‌شود و توصیه می‌گردد که برای مدرن‌شدن باید سرتاپا غربی شد.

مدرنیته‌ی امانی هم مبتنی بر همین گفتمان کمالیسم بود. بر حسب روایت جواهر لعل نهرو، پروژه امان‌الله خان نیز غربی‌ساختن بود. او در یک کشور عقب‌افتاده‌ای مانند افغانستان، اصلاحات رادیکالی را روی دست گرفت که باعث شد شورش‌های روستایی علیه او شکل بگیرد و روستاییان، سلطنتش را براندازند. گفته می‌شود که اصلاحات او چنان رادیکال بود که حتا مصطفی کمال اتاترک نیز در دیداری به او توصیه می‌کند که خیلی شتاب نکند. فرهنگ در این زمینه می‌نویسد: «اتاترک که در این زمینه تجربه بیش‌تر داشت به او توصیه کرد که از شتاب‌‎زدگی خودداری کرده اول به تقویت اردوی افغانستان بپردازد و ارسال یک هیئت نظامی ترکی را برای این منظور وعده داد.»

همچنین بخوانید: وطنی کو که در آن بارِ نَفَس تازه کنی؟

امان‌الله خان توصیه‌ی اتاترک را گوش نمی‌کند و به اصلاحات رادیکال خود ادامه می‌دهد و این باعث می‌شود که شورش و نبرد اتفاق بیفتد و سلطنتش سرنگون گردد.

مدرنیته امانی ناکامی شد، زیرا او میان مدرنیسم و غربی‌شدن فرق نمی‌گذاشت و به دنبال غربی‌سازی افغانستان بود.

اما ژاپن، بر خلاف افغانستان، مسیر دیگری را پیمود: نوع مدرنیته‌ی بومی.

تاریخ‌چه تجددخواهی در ژاپن به سال ۱۸۵۴ برمی‌گردد. در این سال، ژاپن با دریادار پری، یکی از نیروهای دریایی ایالات متحده آمریکا مواجه می‌شود. در این زمان، در ژاپن حکومت شگون حاکم است. نیروهای دریایی آمریکا حکومت شگون را وادار می‌کند که راه را بر تجارت خارجی باز کند. حکومت شگون در برابر مطالبه‌ی نیروهای دریایی ایالات متحده آمریکا تسلیم می‌شود. ۱۴ پس از این رویداد، مردم ژاپن روی این موضوع تامل و فکر می‌کنند که چه کاری کنند که سرنوشت شان شبیه چین نشود. چین در آن زمان به آماج نفوذ و استثمار طولانی‌مدت امپریالیستی قدرت‌های غربی تبدیل شده بود و تقریبا حاکمیتش به عنوان یک کشور مستقل از بین رفته بود. ژاپنی‌ها شعار می‌دهند که «امپراتور را تکریم و اجنبی‌ها را طرد کنید!». آن‌ها برای تحقق این شعار، یک هیئت نمایندگی بزرگ را به کشورهای ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان می‌فرستند تا بررسی کنند که چه عناصری را باید از غرب بگیرند و چه عناصری را نه. این هیئت به جای دموکراسی غربی، شیفته مهندسی آمریکایی و انگلیسی می‌شود و با پیشنهادات دقیق برمی‌گردد. به این طریق، ژاپنی‌ها مجموعه‌ی وسیعی از فن‌آوری‌ها و نهادهای اجنبی را اقتباس می‌کنند، اما در عین از ارزش‌های اساسی فرهنگی خود نیز دفاع می‌کنند.

همچنین بخوانید: وزیران خارجه سازمان همکاری شانگهای در مورد تهدیدات تروریستی در افغانستان گفت‌و‌گو می‌کنند

چنین برخورد متاملانه با مدرنیسم باعث می‌شود که ژاپن اولین کشور غیرغربی باشد که مدرن شد.

خلاصه این‌که ژاپنی‌ها، مدرنیسم را با غربی‌شدن یکی ندانستند و دنبال نوع مدرنیته ویژه‌ی خود برآمدند. این باعث شد که آن‌ها ضمن بتوانند فرهنگ خود را حفظ کنند، مدرن هم شوند. اما امان‌الله خان در افغانستان به دنبال غربی‌سازی کشور بود که این امر باعث شورش‌های روستایی و رشد رادیکالیسم مذهبی گردید و پروسه اصلاحات امانی را به ناکامی کشاند!

نوشته های مرتبط :