محمد ولی خان دروازی یکی از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ معاصر افغانستان است که در دوران حکومت امان‌الله خان نقشی حیاتی در تحولات سیاسی و اجتماعی ایفا کرد. او به‌عنوان یک دیپلمات و فرمانده نظامی، علاوه بر نقش کلیدی‌اش در تحکیم استقلال افغانستان، به‌ویژه در زمینه سیاست خارجی مستقل، به‌عنوان یک نماد از تغییرات اساسی در نظام سیاسی کشور شناخته می‌شود. محمد ولی خان دروازی از نخستین کسانی بود که به اهمیت مشارکت همه اقوام افغانستان در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور اعتقاد داشت. این مقاله به بررسی زندگی، تلاش‌ها و دستاوردهای او، به ویژه در زمینه سیاست خارجی، مشارکت قومی و ایجاد یک نظام مردمی و مستقل در افغانستان پرداخته و تحولات عظیم اجتماعی و سیاسی تحت تأثیر اقدامات او را تحلیل می‌کند.
زندگی و پیشینه محمد ولی خان دروازی
محمد ولی خان دروازی در اواخر قرن نوزدهم میلادی در منطقه درواز بدخشان به دنیا آمد. خاندان او از بازماندگان شاهان دروازی بودند که تاریخ پرباری در منطقه داشتند. دروازی از کودکی با چالش‌های مختلف سیاسی و اجتماعی روبه‌رو بود. با توجه به موقعیت خانوادگی و اجتماعی‌اش، در دوران جوانی وارد عرصه‌های سیاسی و نظامی شد و به سرعت درک کرد که افغانستان نیازمند تغییرات عمیق در سیاست‌های داخلی و خارجی خود است. او از همان ابتدا متوجه شد که برای حفظ استقلال افغانستان و تقویت جایگاه کشور در جامعه بین‌المللی، لازم است که سیاست‌های هوشمندانه‌ای در پیش گرفته شود.
مبارزات و نقش محمد ولی خان دروازی در حکومت امان‌الله خان
دوران حکومت امان‌الله خان (۱۹۱۹-۱۹۲۹) به‌عنوان یکی از دوره‌های پربار در تاریخ افغانستان شناخته می‌شود. امان‌الله خان پس از کسب استقلال افغانستان از بریتانیا در سال ۱۹۱۹، برنامه‌های گسترده‌ای برای مدرن‌سازی کشور و ایجاد اصلاحات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آغاز کرد. محمد ولی خان دروازی، به‌عنوان مشاور ارشد امان‌الله خان و یکی از فرماندهان برجسته نظامی، در تحقق این اهداف و حفظ امنیت داخلی کشور نقش اساسی داشت.
در عرصه نظامی، او در مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی سهم زیادی داشت. وی در سرکوب شورش‌های داخلی، خصوصاً شورش‌های قومی و مذهبی، نقش فعالی ایفا کرد و در برابر تهدیدات خارجی، به‌ویژه از جانب بریتانیا و روسیه، ایستادگی کرد. حضور او در جبهه‌های نظامی مختلف و توانمندی‌اش در دیپلماسی، کمک زیادی به حفظ امنیت و استقلال کشور نمود.
تلاش برای مشارکت همه اقوام افغانستان در نظام
یکی از ویژگی‌های برجسته محمد ولی خان دروازی، توجه ویژه او به مشارکت همه اقوام افغانستان در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور بود. او به‌عنوان یک دیپلمات و سیاستمدار باهوش، متوجه شده بود که استقلال افغانستان زمانی پایدار خواهد بود که اقوام مختلف این سرزمین از حقوق برابر برخوردار شوند و در فرآیندهای تصمیم‌گیری و حکومتی مشارکت داشته باشند. این امر به تقویت انسجام ملی کمک می‌کرد و توانست جوّی از همبستگی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در جامعه افغانستان ایجاد کند.
محمد ولی خان بر لزوم احترام به حقوق اقوام مختلف افغانستان تأکید داشت و باور داشت که تحکیم وحدت ملی و اجتناب از تمرکز قدرت در دست یک گروه خاص، برای ایجاد یک نظام مردمی و مستقل ضرورت دارد. او معتقد بود که افغانستان باید به‌عنوان یک کشور چندقومیتی و چندفرهنگی، با مشارکت فعال تمامی اقوام، قدرت خود را تثبیت کند.
حمایت از مردم و مبارزه با انحصار قدرت
محمد ولی خان دروازی همواره به‌عنوان یک حامی مردم و یک اصلاح‌طلب شناخته می‌شد. او در دوران حکمرانی امان‌الله خان همواره بر این باور بود که باید ساختارهای حکومتی به‌طور عادلانه و منصفانه تقسیم شوند تا هیچ‌کس نتواند قدرت را به‌طور انحصاری در دست بگیرد. او مخالف هرگونه انحصار قدرت و نادیده گرفتن حقوق اقوام و گروه‌های مختلف کشور بود. در نظر او، استقلال افغانستان تنها زمانی واقعی خواهد بود که تمامی مردم، از هر قوم و گروهی، در فرآیندهای حکومتی مشارکت داشته باشند.
او همواره سعی می‌کرد تا از انحصارگری جلوگیری کند و قدرت را در دست تعداد کمی از افراد یا گروه‌ها متمرکز نکند. تلاش‌های او برای ایجاد یک نظام حکومتی که در آن تمامی اقوام افغانستان نقش داشته باشند، موجب شد تا او به‌عنوان یک نماد از مبارزه برای دموکراسی و مشارکت عمومی شناخته شود.
تعریف سیاست خارجی مستقل افغانستان توسط محمد ولی خان دروازی
محمد ولی خان دروازی یکی از پیشگامان سیاست خارجی مستقل افغانستان بود. پیش از اقدامات او، سیاست خارجی افغانستان تحت‌تأثیر مستقیم قدرت‌های خارجی، به ویژه بریتانیا و روسیه، قرار داشت. اما محمد ولی خان با درک نیاز به استقلال در عرصه بین‌المللی، سیاست خارجی جدیدی را طراحی کرد که در آن افغانستان می‌توانست بدون وابستگی به کشورهای خارجی و بدون فشار از سوی قدرت‌های استعماری، به‌طور مستقل روابط دیپلماتیک برقرار کند.
او نخستین کسی بود که مفهوم سیاست خارجی مستقل را برای افغانستان معرفی کرد و تأکید داشت که افغانستان باید در روابط بین‌المللی، از جمله با کشورهای بزرگی مانند شوروی، ایران و ترکیه، روابطی برقرار کند که نه تنها به نفع خود، بلکه به نفع مردمش باشد. این سیاست خارجی مبتنی بر حفظ حاکمیت ملی و استقلال کشور بود و می‌خواست افغانستان را از دام روابط پیچیده و وابسته به قدرت‌های استعماری رهایی بخشد.
سقوط حکومت امان‌الله خان و مرگ محمد ولی خان دروازی
پس از آنکه حکومت امان‌الله خان با بحران‌های داخلی و خارجی مواجه شد و فشارهای اقتصادی و اجتماعی بر آن وارد آمد، در نهایت در سال ۱۹۲۹ از سلطنت استعفا داد. این امر منجر به سقوط حکومت امان‌الله خان و به‌دست گرفتن قدرت توسط نادرخان شد. در این شرایط، محمد ولی خان دروازی که یکی از نزدیک‌ترین حامیان امان‌الله خان بود، پس از سقوط حکومت او تحت تعقیب قرار گرفت.
نادرخان که مخالف سرسخت امان‌الله خان بود، پس از به‌دست آوردن قدرت، محمد ولی خان را دستگیر کرده و به دستور او به قتل رسید. مرگ او پایان بخش دوران اصلاحات امان‌الله خان بود و در عین حال نشان‌دهنده شکست سیاست خارجی مستقل و تلاش‌های افغانستان برای حفظ حاکمیت ملی در برابر قدرت‌های بزرگ خارجی شد.
نتیجه‌گیری
محمد ولی خان دروازی یکی از چهره‌های بزرگ تاریخ افغانستان بود که در زمینه‌های نظامی، سیاسی و دیپلماتیک تأثیرات عمیقی بر تاریخ معاصر افغانستان گذاشت. او با معرفی و پی‌ریزی سیاست خارجی مستقل افغانستان، تأکید بر مشارکت عمومی مردم، و تلاش برای حفظ استقلال کشور، نقشی کلیدی در تحولات سیاسی و اجتماعی کشور ایفا کرد. مرگ او نه تنها یک تراژدی در تاریخ افغانستان است، بلکه نمایانگر تغییرات سیاسی عمیقی بود که در آن دوران در کشور رخ داد. تلاش‌های او برای ایجاد یک نظام مردمی و مستقل که بر پایه مشارکت تمام اقوام افغانستان بنا شده بود، همچنان یک الگو برای سیاستمداران و رهبران افغانستان محسوب می‌شود.
روح‌الیمین روحانی
