ما و زرتشت؛ بازخوانی اصول اخلاقی در فرهنگ خراسان و ایران باستان

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیا ضیایی
1404/01/06
11:17 ق.ظ
بازدید: 21

پایگاه خبری تحلیلی روایت : امروز ششم حمل/فروردین زادروز زرتشت پیامبر است. براساس متون تاریخی زرتشت در بلخ زاده شد و از همانجا دعوت به یکتا پرستی را آغاز کرد و در نهایت در همانجا به شهادت رسید. بدون شک زرتشت یک افتخار برای خراسان بزرگ و ایران کهن است. سرزمینی که تاریخ آن با نام‌های بزرگی مانند زرتشت، فردوسی، ابوعلی سینا، رودکی و بسیاری دیگر گره خورده است. این سرزمین نه تنها مهد تمدن و دانش بوده، بلکه خاستگاه اندیشه‌های اخلاقی و معنوی عمیقی است که زرتشت، پیامبر باستانی ایران، از جمله نمادهای بارز آن به شمار می‌رود.

امروز ششم حمل/فروردین زادروز زرتشت پیامبر است. براساس متون تاریخی زرتشت در بلخ زاده شد و از همانجا دعوت به یکتا پرستی را آغاز کرد و در نهایت در همانجا به شهادت رسید. بدون شک زرتشت یک افتخار برای خراسان بزرگ و ایران کهن است.
سرزمینی که تاریخ آن با نام‌های بزرگی مانند زرتشت، فردوسی، ابوعلی سینا، رودکی و بسیاری دیگر گره خورده است. این سرزمین نه تنها مهد تمدن و دانش بوده، بلکه خاستگاه اندیشه‌های اخلاقی و معنوی عمیقی است که زرتشت، پیامبر باستانی ایران، از جمله نمادهای بارز آن به شمار می‌رود.
آموزه‌های زرتشت بر پایه‌ی “پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک” استوار بود و این سه اصل، نه تنها بنیان اخلاق ایرانی را تشکیل می‌داد، بلکه بر فرهنگ‌های دیگر نیز تأثیر گذاشت. اما پرسش اینجاست: آیا نسل امروز ایران شهر و خراسان، همچنان به این میراث اخلاقی پایبند است؟ یا اینکه در گرداب زندگی مدرن، این ارزش‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند؟
میراث اخلاقی زرتشت
بنابر متون تاریخی و روایی، زرتشت، یکی از نخستین پیامبران یکتاپرست جهان، نه تنها یک شخصیت مذهبی، بلکه مصلحی اجتماعی و اخلاق‌گرا بود که در جامعه‌ای آکنده از خرافات و نابرابری ظهور کرد. آموزه‌های او بر مبارزه با دروغ (در مقابل اشا یا حقیقت) و ترویج عدالت استوار بود.
در فرهنگ زرتشتی، اخلاق فردی و اجتماعی جایگاهی ویژه داشت و انسان‌ها موظف بودند در قبال طبیعت، همنوعان و خود مسئولانه رفتار کنند. خراسان بزرگ، به عنوان بخشی از ایران باستان، کانون اصلی ترویج این اندیشه‌ها بود. شهرهایی مانند بلخ، مرو و نیشابور نه تنها مراکز علمی، بلکه پایگاه‌های اخلاق و معنویت محسوب می‌شدند. حتی پس از اسلام، عارفان و فیلسوفان خراسانی مانند ابوسعید ابوالخیر، عطار و مولوی، ادامه‌دهنده‌ی سنت اخلاق‌محوری بودند که ریشه در تفکر زرتشت داشت.
از سویی هم در ایران باستان و خراسان قدیم، اخلاق تنها محدود به تعالیم دینی نبود، بلکه بخشی از هویت اجتماعی مردم بود. مهمان‌نوازی، راستگویی، پاسداری از محیط زیست و احترام به بزرگان، اصولی بودند که در رفتار روزمره‌ی مردم تجلی می‌یافت. متون باستانی مانند “اندرزنامه‌ی پهلوی” بر کمک به فقرا، دوری از تکبر و رعایت انصاف تأکید داشتند. در دوره‌ی اسلامی نیز، دانشمندانی مانند ابن سینا به مسائل اخلاقی پرداختند و فردوسی در شاهنامه مفاهیمی مانند جوانمردی و عدالت را ستود. این نشان می‌دهد که اخلاق در خون و فرهنگ این سرزمین جریان داشت.

زرتشت و نسل امروز خراسان

متاسفانه بسیاری از افراد و بویژه جوانان با آموزه های زرتشت و بزرگانی خراسان آشنایی ندارند. امروز، به نظر می‌رسد بخشی از جامعه‌ی ما، به ویژه نسل جوان، ارتباط خود را با این میراث حداقل از نظر اخلاقی از دست داده است. در دنیای مدرن که سرعت زندگی افزایش یافته و ارزش‌های مادی بر معنویت غلبه کرده، برخی جوانان نه تنها با آموزه‌های زرتشت بیگانه‌اند، بلکه از اصول اخلاقی ساده‌ای مانند صداقت و مسئولیت‌پذیری نیز فاصله گرفته‌اند. علل این فاصله را می‌توان در ضعف نظام آموزشی(کمبود آموزش تاریخ و فلسفه‌ی اخلاقی)، تهاجم فرهنگی(ترویج فردگرایی و مصرف‌گرایی از طریق رسانه‌ها) و گسست نسلی (کم‌رنگ شدن انتقال ارزش‌ها در خانواده‌ها) جستجو کرد.

در حالی که خراسان بزرگان ادب و اخلاق چون زرتشت دارند، و در اسلام با ظهور بزرگان فلسفه و شعر و ادب این نظریه و فرهنگ بسیار پربارتر هم شده، اما امروز بازهم می بینیم که در مواردی جوانان حداقل در فضای مجازی آنچه دیده می شود از این آموزه ها که اسلام نیز بر آن صحه گذاشته و پربار کرده، دور هستند.
برای احیای اخلاق‌مداری مبتنی بر آموزه بزرگانی چون زرتشت، اقداماتی مانند بیان دیدگاه‌های بزرگانی چون زرتشت، استفاده از رسانه‌ها برای ترویج ارزش‌های اخلاقی، و تقویت گفت‌وگوی بین‌نسلی ضروری است. ایران و خراسان با پیشینه‌ای غنی از اخلاق و معنویت، هنوز هم می‌توانند الهام‌بخش نسل امروز باشند. زرتشت به ما آموخت که اخلاق اساس یک جامعه‌ی پایدار است؛ اگر می‌خواهیم به گذشته‌ی خود افتخار کنیم، باید این ارزش‌ها را در زندگی روزمره زنده نگه داریم.

زرتشت برای ما چه پیام دارد؟

زرتشت اخلاق را به یک “سبک زندگی” تبدیل کرد و در گات‌ها بر مسئولیت فردی انسان در قبال جهان تأکید نمود. سه اصل بنیادین او پندار نیک(پاکی اندیشه)، گفتار نیک (راستگویی) و کردار نیک (عمل صالح) نه تنها ستون فکری ایران باستان بود، بلکه در فرهنگ خراسان بزرگ نیز نهادینه شد. حتی پس از اسلام، این اصول در آثار فردوسی، مولوی و نظامی گنجوی بازتاب یافت.
متاسفانه همان طور که گفته شد، امروز، بسیاری از جوانان از این اصول فاصله گرفته‌اند: پندارهای آلوده و نادرست (خودخواهی و مادی‌گرایی)، گفتارهای ناراست و زننده (دروغ و غیبت) و کردارهای ناشایست و کج دار (بی‌توجهی به محیط زیست و بی‌عدالتی) موج می زند. علت این امر را می‌توان در نظام آموزشی ناکارآمد، فضای بی سروسامان مجازی، رسانه‌های بی‌مسئولیت و فردگرایی افراطی و ولنگاری زندگی مدرن جستجو کرد.
خلاصه سخن این‌که زرتشت نماینده‌ی یک فلسفه‌ی زندگی است که می‌تواند راهگشای مشکلات اخلاقی امروز باشد. ایران و خراسان زمانی شکوفا بودند که این اصول را سرلوحه‌ی زندگی قرار دادند. بازگشت به این میراث، نه تنها ما را به هویت اصیل خود پیوند می‌زند، بلکه آینده‌ی جامعه را نیز تضمین می‌کند.

نوشته های مرتبط :