مارشال محمد قسیم فهیم یکی از چهره های مهم تاریخ معاصر افغانستان است که نقش برجسته‌ای در جهاد، مقاومت و سیاست افغانستان ایفا کرد. او پس از ترور احمد شاه مسعود، رهبری نیروهای ضد ط ا ن را بر عهده گرفت و در سقوط دوره ط ا ن سهم بسزایی داشت. با این حال، عمل‌کرد او در دوران پسا ط ا ن با انتقاداتی همراه شد. سیاست‌های وی از جمله حمایت از خلع سلاح مجاهدین و عدم انسجام نیروهای سیاسی تاجیک باعث شد که این گروه به مرور از ساختار قدرت فاصله بگیرد.
افغانستان در نیم‌قرن اخیر شاهد تحولات گسترده‌ای بوده است که بسیاری از آن‌ها با چهره های برجسته جهادی و سیاسی پیوند دارند. یکی از این شخصیت‌ها، مارشال محمد قسیم فهیم، از فرماندهان برجسته جهاد و مقاومت، و از سیاست‌مداران تأثیرگذار دوران پسا
ط ا ن بود. وی در زمان حیات خود نقشی کلیدی در تحولات نظامی و سیاسی افغانستان ایفا کرد اما اقدامات او در برخی موارد به ضعف سیاسی جامعه تاجیک انجامید.
. زندگی و دوران جهاد
محمد قسیم فهیم در سال ۱۹۵۷ در ولایت پنج‌شیر متولد شد و در دوران نوجوانی به حلقات جهادی پیوست. با وقوع کودتای ۱۳۵۷، او به پاکستان مهاجرت کرد و سپس به افغانستان بازگشت تا در صفوف مجاهدین تحت فرمان احمد شاه مسعود علیه ارتش شوروی بجنگد. وی در این دوره به عنوان یکی از فرماندهان برجستهٔ مجاهدین شناخته شد و در سازماندهی عملیات‌های چریکی نقش اساسی داشت.
پس از خروج شوروی و سقوط حکومت دکتر نجیب‌الله، فهیم به عنوان وزیر امنیت ملی در دولت برهان‌الدین ربانی منصوب شد. در این دوران، او درگیری های داخلی میان جناح‌های مختلف مجاهدین را تجربه کرد که منجر به بی ثباتی بیش‌تر در کشور شد.
. مقاومت در برابر ط ا ن و ورود به سیاست
با تسلط ط ا ن بر کابل در سال ۱۹۹۶، فهیم بار دیگر در کنار احمد شاه مسعود به جبهه مقاومت پیوست و در شمال افغانستان علیه آن‌ها جنگید. پس از ترور احمد شاه مسعود در سپتامبر ۲۰۰۱، او فرماندهی جبهه مقاومت را به دست گرفت. در همین زمان، با حمله ایالات متحده و ائتلاف بین‌المللی به افغانستان، فهیم نقشی محوری در سرنگونی دوره اول ط ا ن ایفا کرد.
در دولت موقت و انتقالی افغانستان، وی به عنوان وزیر دفاع منصوب شد و تلاش کرد تا ارتش ملی افغانستان را پایه‌ریزی کند. این اقدام که شامل خلع سلاح نیروهای مجاهدین نیز می‌شد، از یک سو به نهادینه سازی یک ارتش منظم کمک کرد اما از سوی دیگر، تاجیک‌ها را که هسته اصلی جبهه مقاومت بودند، از ساختارهای نظامی و امنیتی به حاشیه راند.
. اشتباهات استراتژیک و تضعیف موقعیت تاجیک‌ها
پس از استقرار نظام جدید در افغانستان، مارشال فهیم از چهره های کلیدی سیاست باقی ماند و در سال ۲۰۰۹ به عنوان معاون اول رئیس‌جمهور حامد کرزی انتخاب شد. با این حال، برخی از سیاست‌های او به تضعیف جای‌گاه تاجیک‌ها در ساختار قدرت منجر شد:
خلع سلاح مجاهدین: یکی از مهم‌ترین تصمیمات دوران وزارت دفاع فهیم، اجرای برنامه DDR (خلع سلاح، ادغام مجدد و بازنشستگی مجاهدین) بود که باعث شد بسیاری از فرماندهان و نیروهای جهادی از ساختارهای نظامی خارج شوند. در حالی که این اقدام برای تقویت ارتش ملی انجام شد، اما در عمل، قدرت سیاسی و نظامی تاجیک‌ها را کاهش داد.
عدم انسجام سیاسی میان تاجیک‌ها: فهیم نتوانست میان رهبران تاجیک وحدت ایجاد کند. پس از کنفرانس بن، بسیاری از فرماندهان تاجیک از قدرت دور شدند و انسجام سیاسی این گروه کاهش یافت.
همکاری با کرزی و نادیده گرفتن منافع تاجیک‌ها: بسیاری از منتقدان معتقدند که فهیم بیش از حد به کرزی نزدیک شد و در نتیجه، از مواضع تاجیک‌ها در مذاکرات سیاسی و تصمیمات کلان دفاع مناسبی نکرد.
. نتایج و پیامدها
سیاست‌های مارشال فهیم و سایر رهبران تاجیک در دوران پسا ط ا ن باعث شد که این گروه به تدریج قدرت خود را از دست بدهد. در حالی که در سال ۲۰۰۱ تاجیک‌ها در رأس ساختار نظامی و امنیتی افغانستان قرار داشتند، اما در سال‌های بعدی نفوذ آن‌ها کاهش یافت و به تدریج جای‌گاه برتر خود را در حکومت از دست دادند. از سوی دیگر، خلأ رهبری پس از درگذشت فهیم در سال ۲۰۱۴ و عدم وجود یک چهرهٔ قدرت‌مند برای جای‌گزینی او، باعث شد که جامعه تاجیک در برابر تحولات بعدی، از جمله بازگشت دوباره ط ا ن در سال ۲۰۲۱، موقعیت ضعیف‌تری داشته باشد.
مارشال محمد قسیم فهیم یکی از شخصیت‌های کلیدی تاریخ معاصر افغانستان بود که در مقاطع حساس کشور نقش مهمی ایفا کرد. او از یک فرمانده جهادی به یک سیاست‌مدار برجسته تبدیل شد و در سقوط دوره اول ط ا ن و ایجاد ساختارهای جدید دولتی سهم مهمی داشت. با این حال، برخی از تصمیمات استراتژیک او باعث شد که موقعیت تاجیک‌ها در قدرت تضعیف شود.
سیاست‌های او در خلع سلاح مجاهدین، عدم انسجام سیاسی میان تاجیک‌ها، و نزدیکی بیش از حد به کرزی، باعث شد که این گروه در برابر رقبای سیاسی خود دچار ضعف شود. در نهایت، مرگ او در سال ۲۰۱۴ و عدم وجود یک جانشین قدرت‌مند، خلأیی در رهبری تاجیک‌ها ایجاد کرد که تأثیرات آن تا امروز باقی مانده است.
