قدرت و بازی ارزش‌ها؛ چگونه پیروزی، حقیقت و تاریخ را می‌نویسد؟

دسته: تحلیل
نویسنده: تنویر احمد عصیان‌گر
1404/02/22
9:29 ق.ظ
بازدید: 8

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در طول تاریخ، همواره قدرت به‌ عنوان یکی از عناصر کلیدی در تعیین سرنوشت ملت‌ها، شکل‌ دهی به ارزش‌ها و حتی باز تعریف حقیقت نقش‌ آفرینی کرده است. هرگاه که قدرت به دست گروهی افتاده نه تنها ساختار های سیاسی و اجتماعی دگرگون شده، بلکه معیار های اخلاقی و ارزشی نیز تغییر یافته‌ اند. حقیقتی که روزی نکوهیده و ناپسند بود با تغییر در معادلات قدرت، به‌ ناگهان مقبول و پسندیده جلوه می‌کند. این فرآیند تنها به تغییر دیدگاه‌ های عمومی محدود نمی‌شود بلکه تاریخ نیز با قلم پیروز مندان باز نویسی شده و روایت‌ ها بر اساس منافع قدرت شکل می‌گیرند. در جوامعی مانند افغانستان، که دهه‌ ها درگیر تحولات سیاسی، نظامی و ایدئولوژیک بوده این تغییرات بسیار ملموس‌ تر و عمیق‌ تر به چشم می‌ آیند. ارزش‌هایی که در دوره‌ ای از تاریخ به عنوان نماد عقب‌ ماندگی و انحراف معرفی می‌ شدند، در دوره‌ ای دیگر به اصولی مقدس و قابل احترام تبدیل شده‌ اند. این دگرگونی‌ ها، نه تنها در سطح حکومت‌ ها بلکه در میان مردم و ساختار های اجتماعی نیز بازتاب یافته و تغییر نگرش‌ های عمومی را به همراه داشته است.

در طول تاریخ، همواره قدرت به‌ عنوان یکی از عناصر کلیدی در تعیین سرنوشت ملت‌ها، شکل‌ دهی به ارزش‌ها و حتی باز تعریف حقیقت نقش‌ آفرینی کرده است. هرگاه که قدرت به دست گروهی افتاده نه تنها ساختار های سیاسی و اجتماعی دگرگون شده، بلکه معیار های اخلاقی و ارزشی نیز تغییر یافته‌ اند. حقیقتی که روزی نکوهیده و ناپسند بود با تغییر در معادلات قدرت، به‌ ناگهان مقبول و پسندیده جلوه می‌کند. این فرآیند تنها به تغییر دیدگاه‌ های عمومی محدود نمی‌شود بلکه تاریخ نیز با قلم پیروز مندان باز نویسی شده و روایت‌ ها بر اساس منافع قدرت شکل می‌گیرند.
در جوامعی مانند افغانستان، که دهه‌ ها درگیر تحولات سیاسی، نظامی و ایدئولوژیک بوده این تغییرات بسیار ملموس‌ تر و عمیق‌ تر به چشم می‌ آیند. ارزش‌هایی که در دوره‌ ای از تاریخ به عنوان نماد عقب‌ ماندگی و انحراف معرفی می‌ شدند، در دوره‌ ای دیگر به اصولی مقدس و قابل احترام تبدیل شده‌ اند. این دگرگونی‌ ها، نه تنها در سطح حکومت‌ ها بلکه در میان مردم و ساختار های اجتماعی نیز بازتاب یافته و تغییر نگرش‌ های عمومی را به همراه داشته است.

قدرت و باز تعریف حقیقت

قدرت از دیر باز توانایی عجیبی در باز نویسی حقیقت داشته است. فیلسوفانی چون جورج اورول در کتاب ۱۹۸۴ به وضوح نشان داده‌ اند که حکومت‌ها می‌توانند با در دست گرفتن ابزار های رسانه‌ ای و آموزشی، حقیقت را تغییر دهند و آن را مطابق با منافع خود باز تعریف کنند. در دنیای اورول، “وزارت حقیقت” مسئولیت تغییر اسناد تاریخی و تطبیق آن با خواسته‌ های حکومت را بر عهده داشت؛ مفهومی که اگر چه در قالب داستان ارائه شده اما در دنیای واقعی نیز مصداق‌ های بسیاری دارد.
در افغانستان، این باز تعریف حقیقت به وضوح در دوره‌ های مختلف سیاسی مشاهده شده است. مثلا در یک دوره تاریخی، ارزش‌های سنتی و مذهبی تحت فشار قرار گرفتند و مدرنیزاسیون به عنوان مسیر اصلی پیش‌رفت تلقی شد. اما با تغییر قدرت، همان ارزش‌های سنتی نه تنها مشروعیت یافتند بلکه به عنوان ستون‌ های اساسی جامعه معرفی شدند. این تغییر نه به دلیل تحول در افکار عمومی بلکه به واسطه دگرگونی در ساختارهای قدرت اتفاق افتاد.
این الگوی تغییر، نشان می‌دهد که قدرت می‌تواند باورهای اجتماعی را به گونه‌‌ ای هدایت کند که حتا مخالفان دیروز، مدافعان ام‌روز شوند. همان مردمی که روزگاری علیه برخی از ارزش‌ها شعار می‌دادند، با تغییر قدرت به طرفداران سرسخت همان ارزش‌ها تبدیل می‌شوند. این فرآیند که گاهی از آن به “بازتعریف اجتماعی” یاد می‌شود نه تنها در افغانستان بلکه در بسیاری از نقاط جهان به چشم می‌خورد.

بازی ارزش‌ها در گذر زمان

میشل فوکو، فیلسوف نامدار فرانسوی در آثار خود به وضوح بیان می‌کند که قدرت نه تنها بر رفتار انسان‌ها، بلکه بر اندیشه و باورهای آنان نیز اثر می‌گذارد. از نگاه او قدرت قادر است گفتمان ها را شکل داده و حتا مرز میان حقیقت و دروغ را مخدوش کند. این نظریه را می‌توان به روشنی در جوامعی مشاهده کرد که پس از تغییرات سیاسی، ارزش‌های اجتماعی دچار دگرگونی‌ های اساسی می‌شوند.
در افغانستان، تحولات سیاسی مکرر، بازی ارزش‌ها را به شکلی عمیق تحت تأثیر قرار داده است. ارزش‌هایی که روزگاری نشانه‌ ای از واپس‌ گرایی تلقی می‌شدند، اکنون به نماد هویت ملی و فرهنگی تبدیل شده‌ اند. این فرآیند، نه از سر آگاهی و تحول فکری، بلکه از طریق ساز و کارهای قدرت تحمیل شده است. بسیاری از مردم به اجبار شرایط سیاسی و اجتماعی، خود را با این تغییرات تطبیق داده‌ اند و حتا باورهای جدید را پذیرفته‌ اند.
تاریخ جهان نیز پر از نمونه‌ هایی است که نشان می‌دهد چگونه ارزش‌ها با تغییر قدرت دچار تحول می‌شوند. از انقلاب فرانسه گرفته تا جنگ‌های جهانی، همواره قدرت‌ های پیروز بوده‌ اند که توانسته‌ اند روایت تاریخ را به سود خود تغییر دهند و ارزش‌های مورد نظر شان را به جامعه تحمیل کنند.

نمونه‌ هایی از تاریخ جهان

انقلاب فرانسه : در زمان سلطنت لوئی شانزدهم، ارزش‌هایی چون آزادی و برابری سرکوب می‌شدند و حتا جرم محسوب می‌شدند. اما پس از انقلاب همین ارزش‌ها به اصول بنیادین جامعه بدل شد و آزادی‌ خواهی و برابری به شعارهای محوری ملت تبدیل شدند. این تغییرات نه از دل جامعه بلکه از طریق قدرت سیاسی و نظامی جدید تحمیل شد.
آلمان نازی : در دوره نازی‌ها، تبلیغات حکومتی به گونه‌ ای طراحی شده بود که ارزش‌هایی چون برتری نژادی و نظام‌ گرایی به اصولی مقدس و غیر قابل‌ چالش تبدیل شوند. پس از سقوط نازیسم، همان ارزش‌ها به عنوان نماد جنایت و تبعیض شناخته شدند. این باز تعریف نه به دلیل تغییر در باور عمومی بلکه به واسطه شکست نظامی نازی‌ها رخ داد.
شوروی سابق : در دوران حکومت کمونیستی شوروی، ارزش‌هایی مانند برابری اقتصادی و مبارزه با سرمایه‌ داری مقدس شمرده می‌شد.
با فروپاشی شوروی، این ارزش‌ها به سرعت جای خود را به اصول لیبرالیسم اقتصادی و بازار آزاد دادند؛ تغییری که نشان از قدرت ساختار های سیاسی بر تعریف ارزش‌ها داشت.

تحلیل روان‌ شناختی تأثیر قدرت بر مردم

روان‌ شناسی اجتماعی نشان می‌دهد که چگونه افراد تحت تأثیر تغییرات سیاسی و اجتماعی، باورهای خود را تغییر می‌دهند و خود را با شرایط جدید تطبیق می‌دهند. در شرایطی که قدرت غالب است، افراد به‌ طور ناخود آگاه و تحت فشارهای اجتماعی، ایده‌ ها و ارزش‌های جدید را می‌پذیرند، حتا اگر پیش از این آن‌ها را رد می‌کردند. این پدیده‌ ای است که به‌ ویژه در جوامع تحت سلطه تغییرات شدید سیاسی مشاهده می‌شود.
در افغانستان، این تغییرات به‌ ویژه پس از قدرت گرفتن گروه‌ های مختلف و تحولات عمده سیاسی، به‌ وضوح قابل مشاهده است. افراد به‌ واسطه نیاز به بقای اجتماعی و اقتصادی، خود را با ایدئولوژی‌ های جدید تطبیق می‌دهند. این دگرگونی‌ها، برخلاف تصور اولیه، از روی آگاهی و تحلیل عمیق نیست، بلکه به دلیل فشار های اجتماعی، اقتصادی و حتا امنیتی به وقوع می‌ پیوندند.
تحلیل‌ های روان‌ شناختی نشان می‌دهند که انسان‌ها تمایل دارند در مواقع بحرانی، برای حفظ هویت اجتماعی خود، به قدرت غالب پیوسته و ارزش‌های آن را درونی کنند. این فرایند به‌ طور غیردمستقیم از سوی رسانه‌ ها و سیستم‌ های آموزشی نیز تقویت می‌شود، که در ادامه به آن خواهم پرداخت.

نقش رسانه‌ ها در تغییر ارزش‌ها

مطبوعات، تلویزیون، اینترنت و شبکه‌ های اجتماعی از ابزارهای قدرت‌مند رسانه‌ ای هستند که می‌توانند به سرعت بر افکار عمومی تأثیر بگذارند. رسانه‌ ها می‌توانند به تغییر نگرش‌ های عمومی و تعریف دوباره ارزش‌ها کمک کنند. به‌ ویژه در دوران بحران‌ های سیاسی و جنگ‌ها، رسانه‌ ها نقش عمده‌ ای در باز تعریف حقیقت و ایجاد واقعیت‌های جدید ایفا می‌کنند.
در افغانستان، رسانه ها در دوره‌ های مختلف تاریخ کشور، از زمان‌ های حکومت جمهوریت تا سقوط آن گرفته تا دوران جدید، نقش کلیدی در تغییرات اجتماعی داشته‌ اند. رسانه‌ ها هم‌چنان توانسته‌ اند نه تنها اطلاعات را کنترل کنند، بلکه افکار و باورهای مردم را نیز در مسیر خاصی هدایت کنند. این رسانه‌ ها، علاوه بر تبلیغات و باز تعریف ارزش‌ها به شکل‌ گیری هویت جدید کمک کرده‌ است.
رسانه‌ های اجتماعی، به‌ ویژه در دوران معاصر، ابزاری موثر از همیشه برای باز تعریف حقیقت و شکل‌ دهی به افکار عمومی شده‌ اند. مردم به‌ راحتی می‌توانند از طریق پلتفرم‌ های مختلف، ارزش‌ها و باور های جدید را پخش کنند و در نتیجه، تغییرات اجتماعی شتابان‌تر و گسترده‌ تر از همیشه رخ دهد.

مقایسه تطبیقی با کشورهای دیگر

در بسیاری از کشورها، نظیر ایران و مصر، شاهد تغییرات مشابهی در باز تعریف ارزش‌ها و حقیقت به واسطه تغییرات قدرت بوده‌ ایم. در ایران، پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، ارزش‌های غربی که قبلا به‌ عنوان نماد مدرنیته شناخته می‌شدند، به‌ سرعت به دشمنان انقلاب تبدیل شدند. ارزش‌های اسلامی که پیش‌تر به‌طور جزئی و محدود در جامعه پذیرفته شده بودند، به اصول حاکم بدل شدند و حتا برای کسانی که پیش از انقلاب مخالف بودند، به ناچار پذیرفته شدند.
در مصر، پس از انقلاب ۲۰۱۱، ارزش‌های دموکراتیک و حقوق بشر که پیش از این سرکوب شده بودند به شعار های اصلی جنبش انقلاب تبدیل شدند. اما پس از سرنگونی حسنی مبارک و قدرت گرفتن نظام جدید، بسیاری از این ارزش‌ها دوباره به حاشیه رانده شدند و ارزش‌های مذهبی و فرهنگی جای‌گزین آن‌ها شدند. این تغییرات نه به‌واسطه تحولات فکری و اجتماعی، بلکه به‌دلیل تغییرات سیاسی و قدرت‌های حاکم صورت گرفت.

تاریخ را پیروز مندان می‌نویسند

تاریخ، بیش از آن‌که روایت‌گر حقیقت محض باشد، بازتاب منافع و قدرت‌های پیروز است. پیروز مندان نه تنها سرنوشت ملت‌ها را رقم می‌زنند، بلکه روایت تاریخ را نیز به شکلی باز نویسی می‌کنند که به سود شان باشد. شکست‌ خوردگان، حتا اگر بر حق باشند، در صفحات تاریخ محو می‌شوند و صدای شان خاموش می‌گردد.
در افغانستان نیز، این الگوی تاریخی بارها و بارها تکرار شده است. ارزش‌هایی که روزگاری نفی می‌شدند، اکنون به اصول مقدس بدل شده‌ اند و آنچه روزی حقیقت بود، به فراموشی سپرده شده است. شاید حقیقت تلخ تاریخ این باشد که عدالت و حقیقت تنها در دستان قدرت‌مندان معنا می‌یابد، و روایت شکست‌ خوردگان، هرچند عادلانه، جایی در صفحات تاریخ نخواهد داشت.
قدرت، نه تنها مسیر آینده را رقم می‌زند، بلکه گذشته را نیز باز نویسی می‌کند. پیروزی یا شکست، حقیقت یا دروغ، همه به اراده کسانی بستگی دارد که قدرت را در دست دارند.

نوشته های مرتبط :